سعادت‌طلبی و کمال‌جویی از جمله امور فطری است که در همه آدمیان به ودیعت گذاشته شده است. بر اساس فطرت سعادت‌طلبی، انسان‌ها در تمام دوران حیات خود به دنبال سعادت و کمال خود بوده و همه توشه و توان خود را بکار می‌گیرند تا به این سعادت و کمال نایل گردند.
آن چه باعث پراکندگی رفتارها در این زمینه شده است، تفسیر و تعبیری است که انسان‌ها از سعادت و کمال دارند؛ به این معنا که شماری کمال و سعادت را در لذایذ و خوشی‌های این دنیا می‌بینند. در میان این دسته نیز یک‌صدایی نیست؛ زیرا گروهی سعادت را در لذات شهوانی، گروهی در ثروت و مال و شماری در جاه و مقام می‌انگارند.
در برابر، شماری دیگر با الهام از عقل و وحی، سعادت و کمال را در ترک و مهار خوشی‌ها و لذایذ این جهانی می‌دانند و معتقداند که سعادت در رستن از خاک و رسیدن به افلاک است. از نظر آنان باید چشم دل باز کرد و از اقلیم زمین به سوی اقلیم عشق روی آورد. چه خوش سرود هاتف اصفهانی:
چشم دل باز کن که جان بینی – آنچه نادیدنی است آن بینی
گر به اقلیم عشق روی آری – همه آفاق گلستان بینی
آنچه بینی دلت همان خواهد – وانچه خواهد دلت همان بینی
تاریخ تفکر بشر نیز نشان می‌دهد که فلاسفه و اندیشمندان از آغاز تا کنون کوشیده‌اند تا در سایه ژرف‌اندیشی خود و به زعم خویش، سعادت حقیقی را برای انسان ترسیم کرده و تعریفی روشن از آن ارایه دهند.
به رغم چنین تلاشی، آن چه از آنان در این باره گزارش شده، جز به حیرت و سرگردانی بشریت نیافزوده است؛ زیرا سعادت در اندیشه متفکران بشری، چنان دچار فراز و نشیب حیرت‌آور شده که گاه تا پست‌ترین سرخوشی‌های جنسی و شهوانی سقوط می‌کند.
آن چه در این بین جا دارد که به گوش جان نیوشیده شود، رهنمون متون وحیانی است که از آبشخور دانش بیکران الهی مایه می‌گیرد. البته باید اذعان کرد که در میان متون الهی و آسمانی که عموماً دستخوش تحریف و تغییر شده‌اند، قرآن در همه زمینه‌ها و عرصه‌ها هنری دیگر دارد و نمی‌توان آن را با هیچ یک از متون دیگر آسمانی مقایسه کرد.
وقتی به سراغ قرآن می‌رویم و از این کتاب آسمانی می‌پرسیم که سعادت را در چه چیز می‌داند، پاسخ قرآن آن است که فلاح و رستگاری در تزکیه نفس است.
تزکیه به معنای پاک کردن و پیراستن جان از هر گونه آلودگی و رذیلت‌های اخلاقی است؛ اعم از آلودگی‌های فکری همچون کفر، شرک و نفاق یا آلودگی‌های رفتاری همچون کبر، بخل و حسادت.
باری، هنگامی که برنامه‌‌های پیامبران آسمانی از آدم تا خاتم، به عنوان پاک‌ترین انسان‌ها که در سراسر عمر جز درستی، راستی و خیرخواهی چیزی از آنان مشاهده نشد، را بررسی می‌کنیم، درمی‌یابیم که دعوت به تزکیه نفس، تحصیل اخلاق الهی و تشویق به خداگونه شدن پس از دعوت به توحید، در سرخط این برنامه‌ها و جزو اصلی‌ترین آموزه‌های آنان قرار دارد.
بدون تردید اگر هدف آفرینش عالمی این چنین گسترده، بیکران و پر رمز و راز را در یک کلمه خلاصه کنیم، عبارت «الهی شدن انسان» بدست خواهد آمد. بر این اساس، دعوت به خداباوری و یکتاپرستی، پذ‌یرش رسالت پیامبران، ایمان به روز رستاخیز همگی مقدمه‌ای به شمار می‌روند که قرار است انسان از رهگذر و به مدد آنها به هدف نهایی خلقت نایل آید.
دانشی که با واکاوی رذایل و فضایل، سعادت انسان را تبیین می‌کند و راه‌های نیل آن را بازمی‌شناساند، «اخلاق» نام دارد که در متون دینی پس از عقائد، در جایگاه دوم قرار دارد و بخش فراوانی از آموزه‌های قرآنی و روایی را به خود اختصاص داده است.
از سویی دیگر، علم اخلاق شامل چهار دانش ذیل است:
- اخلاق توصیفی؛ مراد از اخلاق توصیفی آن دسته از گزاره‌های اخلاقی است که در آنها از صفات و رفتارهای شایسته و ناشایست گفت و گو می‌شود. به عبارت روشن‌تر، اخلاق توصیفی گزاره‌های ناظر به هست‌ها و نیست‌های اخلاقی را مورد توجه قرار می‌دهد. اعلام آن که صداقت، عدالت و امانت فضیلت‌اند و دروغ، ظلم و خیانت رذیلت به شمار می‌روند، مربوط به «اخلاق توصیفی» است. از این بخش از علم اخلاق با عنوان «اخلاق نظری» یا «حکمت نظری» یا «اخلاق هنجاری» نیز یاد می‌شود.
- اخلاق دستوری؛ مسئولیت اخلاق دستوری ارایه دستور یا توصیه لازم برای پایبندی به ارزش‌ها و فضیلت‌های اخلاقی و اجتناب از پلشتی‌ها و رذیلت‌های اخلاقی است که با پشتوانه‌هایی همچون الزامات عقلی، رضایت یا خشم الهی انجام می‌گیرد. در حقیقت در اخلاق دستوری از گزاره‌های اخلاقی ناظر به باید‌ها و نباید‌های اخلاقی سخن به میان می‌آید. از این بخش از علم اخلاق با عنوان «اخلاق عملی» یا «حکمت عملی» یا «اخلاق توصیه‌ای» نیز یاد می‌شود.
- اخلاق تحلیلی؛ بخشی از مباحثی که در علم اخلاق مورد بررسی قرار می‌گیرد، ناظر به پاسخ به پرسش‌ها و چالش‌ها در زمینه اخلاق است. پرسش‌هایی از این دست که معیار خوبی و بدی گزاره‌های اخلاقی چیست و چه کسی حق داوری در این باره دارد و آیا گزاره‌های اخلاقی نسبی‌اند یا مطلق. به این بخش از مباحث اخلاقی «فلسفه اخلاق» یا «اخلاق تحلیلی» یا «فرا اخلاق» یا «اخلاق نقدی» می‌گویند.
- اخلاق تطبیقی؛ با توجه به آن که اخلاق در مکاتب فلسفی، ادیان و آیین‌های مختلف مورد توجه قرار گرفته است، بخشی از مباحث علم اخلاق به مقایسه میان نظام و گزاره‌های اخلاقی آنها اختصاص یافته است. بررسی تطبیقی میان اخلاق در مسیحیت و اسلام و بررسی تطبیقی اخلاق در مکاتب احساس‌گرایی و کارکردگرایی از نمونه‌های آن است.
از دیگر سو، درنگریستن در متون دینی نشان می‌دهد که نظام اخلاق اسلامی مبتنی بر ترابط چهارگانه انسان است که عبارتند از: ۱. رابطه انسان با خود؛ ۲. رابطه انسان با خداوند؛ ۳. رابطه انسان با اجتماع؛ ۴. رابطه انسان با محیط زیست.
براساس ترابط چهارگانۀ پیش‌گفته، می‌توان نظام اخلاق اسلامی را در ساختار ذیل مورد بررسی قرار داد که عبارتند از: ۱. اخلاق فردی؛ ۲. اخلاق بندگی؛ ۳. اخلاق اجتماعی؛ ۴. اخلاق زیستی.
با توجه به روشن بودن ابعاد ترابط چهارگانه انسان، تعریف هر یک از چهار گونه اخلاق پیش‌گفته روشن می‌گردد.
بر این اساس، تعاریف ذیل را می‌توان برای آنها ارایه کرد:
- اخلاق فردی؛ مجموعه‌ای از صفات و رفتارهای خوب و بد که در رابطه انسان با خود با صرف نظر از هر گونه ارتباط او با چیزی دیگر، معنا پیدا می‌کند؛ نظیر معرفت نفس، کرامت نفس، همت متعالی، نظم و انضباط.
- اخلاق بندگی؛ مجموعه‌ای از صفات و رفتارهای انسان که در رابطه با خداوند تحقق می‌پذیرد؛ اعم از خداباوری، عبودیت، تسلیم، توکل و رضا.
- اخلاق اجتماعی؛ مجموعه‌ای از صفات و رفتارهای خوب و بد که در پی ارتباط انسان با محیط انسانی و با همنوع او رخ می‌نماید؛ اعم از خانواده، همسایه، همکار، همکیش یا غیرهمکیش.
- اخلاق زیستی؛ مجموعه‌ای از صفات و رفتارهای خوب و بد که در عرصه ارتباط انسان با محیط طبیعی اعم از حیوان، نبات و جماد شکل می‌گیرد.
به رغم جایگاه بس رفیع دانش اخلاق و نقشی که در تامین سلامت فرد و اجتماع ایفا می‌کند، این دانش با کمترین سهم در مطالعات و پژوهش‌ها در عرصه اخلاق توصیفی، اخلاق توصیه‌ای و اخلاق تحلیلی روبرو است.
در این بین باید از یکی از اقدامات مبارک پس از انقلاب در عرصه فرهنگ و دانشگاه یاد کرد که بر اساس آن درس «اخلاق اسلامی» در میان دروس معارف پیش‌بینی شد و سال‌هاست که این مبحث در محیط‌های دانشگاهی و برای دانشجویان مکرم تدریس می‌شود. با این حال باید اذعان کرد که این درس با همه اهمیتی که دارد از کمبود منابع درسیِ غنی و شایسته رنج می‌برد.
نگارنده که از باب «آسمان بار امانت نتوانست کشید قرعه فال به نام من دیوانه زدند» چند سالی است در دانشگاه علم و صنعت ایران، تدریس درس «اخلاق اسلامی» را برعهده دارد، به‌خاطر کثرت اشتغالات توفیق انتشار متن درسی در زمینه اخلاق را نمی‌یافت و مترصد فرصت مناسبی بود تا متنی برای این درس تدوین نماید.
به لطف الهی قریب به دو سالی که به تدوین کتاب در زمینه اخلاق روی آوردم، متن نسبتاً مبسوطی تدوین یافت که امید است در آینده‌ای نه چندان دور انتشار یابد. آن چه اینک در قالب این کتاب با عنوان «درسنامه اخلاق اسلامی» در اختیار دانشجویان، طلاب و همه علاقه‌مندان به مباحث اخلاقی قرار می‌گیرد، خلاصه و برگرفتهای از آن کتاب است.
بر این اساس، مباحث این کتاب به تناسب یک نیمسال تحصیلی در چهار بخش و در دوازده فصل به شرح ذیل تنظیم شده است:
بخش اول به بررسی مفاهیم و مبانی اخلاق اختصاص یافته و در آن سه فصل آمده است که عبارتند از: ۱. مفهوم‌شناسی و جایگاه علم اخلاق؛ ۲. گستره اخلاق؛ ۳. ضرورت اخلاقی زیستن.
در بخش دوم در سه فصل، اخلاق فردی مورد بررسی قرار گرفته است که عبارتند از: ۱. معرفت نفس؛ ۲. کرامت و عزت نفس؛ ۳. همت والا و تلاش مستمر.
در بخش سوم کتاب سه فصل انعکاس یافته و در آن مسئولیت بندگان در برابر خداوند در سه محور مورد بررسی قرار گرفته است که عبارتند از: ۱. خداباوری؛ ۲. عبودیت الهی؛ ۳. دنیاگریزی.
بخش چهارم کتاب به بررسی اخلاق اجتماعی اختصاص یافته و در آن سه فصل آمده است که عبارتند از: ۱. مهرورزی؛ ۲. رعایت حقوق برادری؛ ۳. عفت‌منشی.
چند نکته درباره کتاب
- مباحث این کتاب عموماً ناظر به «اخلاق توصیه‌ای» است که بر اساس آن بخشی از مسئولیت دین‌داران در برابر خود، در برابر خداوند و در برابر سایر همنوعان، مورد بررسی قرار گرفته است؛ هر چند در فصل نخست کتاب با عنوان «مفاهیم و مبانی» برخی از مباحث اخلاق تحلیلی و در فصل دوم با عنوان «گستره اخلاق» اخلاق تطبیقی به صورت محدود، مورد توجه قرار گرفته است.
- آن چه در این کتاب در سه محور اخلاق فردی، اخلاق بندگی و اخلاق اجتماعی آمده است، تنها بخش اندکی از آموزه‌های اخلاقی در این سه عرصه را در بر می‌گیرد که انعکاس آنها را برای دانشجویان و طلاب مکرّم مفیدتر دانسته‌ایم. بدون تردید، هر یک از این عرصه‌ها به تدوین کتاب‌های مستقل عدیده‌ای نیاز دارد. از سویی دیگر، عدم انعکاس مباحثی در زمینه اخلاق زیستی به‌خاطر رعایت حجم محدود کتاب بوده است.
- در این کتاب ضمن الهام از متون دینی و اشراب مباحث و آموزه‌های اخلاقی از آیات و روایات، تلاش شده تا از انعکاس دیدگاه‌های صاحب‌نظران در عرصه مباحث اخلاقی و دستاوردهای نوپدید در عرصه اخلاق غفلت نشود.
- با توجه به آموزشی بودن کتاب، در آغاز هر فصل اهداف درس و در پایان هر فصل گزیده مباحث، پرسش، پژوهش و معرفی منابع مطالعاتی انعکاس یافته است.
- متن کتاب به صورت مکرر مورد بررسی و مداقّه قرار گرفت تا کتاب با کمترین اشکال محتوایی، ساختاری و ویرایشی انتشار یابد؛ با این حال از کلیه اساتید، دانشجویان و طلاب مکرّم درخواست می‌گردد که در صورت برخورد با کاستی در کتاب، دیدگاه‌ها و ملاحظات خود را به آدرس «موسسه معارف وحی و خرد» ارسال فرمایند.