با لطف الهی پس از دو سال انتظار، کتاب تفسیر موضوعی قرآن به خامه استاد علی نصیری انتشار یافت.
این کتاب متن درسی دانشگاه ها است که توسط دانشگاه معارف در اختیار علاقمندان قرار گرفته است.
ان شاء الله در فرصت مناسب تفسیر موضوعی نهج البلاغه نیز انتشار یابد.
در تدوین این دو کتاب و نیز کتاب درسنامه اخلاق اسلامی که در حقیقت سه متن ویژه گروه معارف و حاصل تجربه بیش از ده سال خدمت به دانشجویان است، تلاش زیادی صورت گرفته است.
آن چه مهم است رضایت الهی و ولی عصر (ع) و تاثیر مثبت این آثار در محیط های علمی و دانشگاهی است.
در مقدمه این کتاب چنین آمده است:
قرآن را باید تنها نامه پاک و پیراسته خداوند به بشریت دانست که خداوند در آن با زبانی دلنشین و جذاب و با پیامی از سر مهر و منطق با بندگان خود به گفتگو پرداخته و روشنی و تاریکی، هدایت و ضلالت را در آن بازشناسانده و هر چه آن چه زمینه سعادت آدمیان را فراهم آورده یا باعث نگونساری آنان میشود را تبیین کرده است.
کتابی از ناحیه خداوندی که همه هستی و انسان را آفریده و به تمام زوایای آشکار و پنهان عالم خبر دارد و به نیکی میداند که رخنههای وجود آدمیان در کجاست و آنان از چه زمینهها و بسترها آسیب میبینند و در ورطه هلاکت گرفتار میشوند.
قرآن را از این جهت میتوان به بروشوری تشبیه کرد که کمپانیهای مختلف به هنگام عرضه کالاهای تولید شده خود در اختیار مصرف کنندگان قرار میدهند و تاکید میکنند که لازم است پیش از استفاده و گشودن آن کالا، آن بروشور مطالعه شود.
در چنین بروشوری که در حقیقت میتوان آن را کتابچه راهنمای استفاده بهینه از هر کالا نامید، آسیبهای آن کالا تذکر داده میشود؛ نظیر آن که گفته میشود این دستگاه در برابر نور مسقیم خورشید، حرارت، زمین ناصاف، آب و هر گونه مایعات، فراز و فرو جریان برق آسیب پذیر است. نیز قطعات دستگاه به تفکیک معرفی میشود، عمر مفید دستگاه و بازه زمانی ضمانت آن کمپانی و در کنار همه اینها چگونگی استفاده از آن تبیین میگردد.
پیداست هر چه آن کالا پیچیدهتر باشد، بروشور حجیمتر و مباحث مطرح شده در آن دقیقتر میشود تا جایی که گاه تذکر داده میشود دستگاه بدون حضور کارشناس مربوط باز نشود.
باری، انسان برترین و پیچیدهترین کالای کمپانی آفرینش الهی است که حقیقت او پس از گذار هزاران سال از تاریخ ظهور انسان، بر همگان پنهان مانده و به تصریح قرآن از جمله اسراری است که برای آدمیان دست یافتنی نیست.
انسان بدون رهنمون الهی نمیتواند به این دست از پرسشها پاسخ دهد:
عالم بر اساس چه نقشه و هدفی و بر اساس چه نظمی آفریده شده است؟
غیر از انسان چه موجودات آشکار و پنهانی در عالم وجود دارند و رابطه و مرتبه انسان با آنان چگونه است؟
رابطه عالم با خالق آن چگونه است و خداوند از چه طریقی با آدمیان به گفتگو میپردازد؟
انسان به عنوان موجودی متفکر و مختار برای چه هدفی آفریده شده است؟
چه آسیبها و خطرات انسان را تهدید میکند و آدمیان چگونه میتوانند خود را از غلتیدن در این دست از خطرات برهانند؟
آدمیان بر اساس چه مبانی و قواعدی باید با یکدیگر تعامل کنند و به عبارت روشنتر، آیا آنان در انتخاب هر گونه روش زندگی آزاداند؟
فرجام کار جهان و آدمیان چگونه رقم خواهد خورد و نیکوکاران و بدکران چه پایانی خواهند داشت؟
کوشش چند هزار ساله بشر به نیکی نشان داده که عقل و علم انسانی قادر به پاسخگویی به این دست از پرسشها نیست؛ زیرا آنها را باید از نوعی دیگر دانست که با عقل کنکاشگر و با سرانگشت حسّ و تجربه فراچنگ نمیآید.
باری، تنها راه یافتن پاسخ به این دست از پرسشهای بسیار مهم رهنمون وحی است؛ یعنی باید خود خداوند که صاحب این عالم و مالک کمپانی آفرینش است و همان کسی است که انسان و عالم را آفریده، لب به سخن گشاید و پرده از اسرار کنار زند.
این کار به کاملترین و جامعترین وجه در قرآن انجام گرفته است؛ از این جهت قرآن خود را کتابی جامع معرفی میکند که در آن همه امور تبیین شده و چیزی از نیازهای آدمیان برای راهیابی به سعادت در آن فروگذار نشده است.
اهمیت وجود چنین کتاب آسمانی در دوران ما زمانی آشکار میشود که دریابیم جهان گستردهترین تحولات در عرصه علم و دین را تجربه میکند. در عرصه علم بسیاری بهدرستی عصر ما را عصر انفجار اطلاعات می نامند؛ دورانی که مرزها و فاصله های طولانی جغرافیایی با کمک ابزارهایی همچون ماهواره و اینترنت به حداقل ممکن کاهش یافته و جهان پهناور دیروز به دهکده و بلکه به تعبییر دیگر اندیش وران به خانهای جهانی تبدیل شده است.
چنان که به اذعان عموم صاحبنظران، عصر ما را باید دوران بازگشت به دین و معنویت دانست.؛ زیرا همگان نیک به خاطر دارند که جهان پس از دوران رنسانس و ظهور مدرنیته و با تفوق علم و تجربه با موجی از خدا گریزی روبرو شد و مکاتبی همچون مارکسیسم ، اومانیسم و پوزیتویسم با تمام توان به جنگ ادیان الهی آمدند و در کنار انکار همه مظاهر متافیزیک، دین را افیون ملتها دانستند و نزدیک به چهار سده بر طبل کفر نواخته و پرچم الحاد را بر بام برخی از کشورها برافراشتند.
اما اینک در سایه لطف بیکران الهی، عموم تفکرات الحادی از رونق افتاده و شماری از آنها به تاریخ سپرده شدند و جهان بازگشت به دین و اخلاق را تجربه میکند.[1] تاثیر بازگشت به خدا، اخلاق و معنویت را حتی در دهها فیلمی که هالیوود تولید می کند، میتوان مشاهده کرد به گونه ای که امروزه معنویت و معناگرایی را از شاخصههای سینمای امروز می شمارند و آموزه هایی همچون حیات پس از مرگ، حیات برزخی، امکان اِخبار از غیب، ارتباط زندگان با مردگان و به عکس، در این نوع از فیلم ها مورد تاکید قرار میگیرد.
اقبال روز افزون مردم به مراکز پرستش اعم از مسجد، کلیسا، کنیسه و معبد و نیز ظهور معنویت های نوگرا که البته با آفاتی روبرو هستند، همگی از موج خدا گروی و آخرت باوری در میان جهانیان حکایت دارد. باری، انسان امروز تشنه حقیقت و معنویت است، با این حال نمیداند که کشتی ایمان و باور خود را در ساحل کدام دین و آیین پهلو زند. از این جا میتوان به اهمیت قرآن به عنوان تنها کتاب آسمانی دست نخورده پی برد که میتواند اسلام به عنوان کاملترین دین در میان دوازده دین زنده کنونی دنیا به جهانیان معرفی کند.
بهرغم برخورداری قرآن از جایگاه رفیع هدایت آدمیان، این کتاب همان گونه که خود اعلام کرده حتی در میان مسلمانان مهجور است[2] و عموماً از آن به هنگام ازدواج، خرید خانه و بر سر گور مردگان برای تبرک و تیمن بهره میگیرند. مردم از این جهت بسان بندگانی میمانند که نامه مولای خود را بر بالای طاقچهای گذاشته و هر روز در برابر آن کرنش کرده و آن را میبوسند، در حالی که در آن اعلام شده که آنان آزاداند و آنان به خود زحمت گشودن آن را نمیدهند تا خود را از یوغ بندگی آزاد کنند.
معرفی کتاب حاضر
خوشبختانه در ایران به برکت نهضت اسلامی و خونفشانی هزاران شهید، قرآن و مطالعات قرآنی جانی دوباره گرفت که نشانههای آن در عرصههای آموزشی، پژوهشی و عرصه رسانه برای همگان آشکار است. در این بین یکی از نشانههای اقبال به قرآن را میتوان قرار گرفتن درس «تفسیر موضوعی قرآن» طی یک دهه گذشته در میان دروس معارف دانشگاهیان دانست. این امر زمینه آشنایی بیشتر دانشجویان با بخشی هر چند محدود از آموزههای قرآن را فراهم آورد.
در پی این امر، کتابهایی به عنوان متون درسی فراهم آمد که از جمله آنها میتوان به کتاب «تفسیر موضوعی قرآن» اشاره کرد که توسط جمعی از قرآن پژوهان از جمله نگارنده این اثر فراهم آمد. با این حال این کتب از جهت فقدان منظومه روشن از معارف قرآن، ضعف پیوند روشمند میان مباحث، فراز و فرود متن بهخاطر تعدد پدید آورندگان و عدم رعایت فرآیند آموزشی بودن با کاستیهایی روبرو هستند.
نگارنده در این کتاب کوشیده تا از این کاستیها بکاهد و کتابی درخور و متناسب با انتظارات محیطهای آموزشی فراهم آورد. بر این اساس، کتاب در چهار بخش و در دوازده فصل به شرح ذیل سامان یافته است:
در بخش نخست که به شناختنامه قرآن اختصاص دارد، طی چهار فصل شناخت عمومی، شناخت ماهیتی، شناخت تاریخی و شناخت مقایسهای قرآن مورد بررسی قرار گرفته است.
در بخش دوم بخشی از معارف اعتقادی قرآن در سه فصل مورد بررسی قرار گرفته است که عبارتند از: خداشناسی، پیامبر شناسی و معاد شناسی.
بخش سوم به بررسی معارف اخلاقی قرآن اختصاص یافته و در آن طی سه فصل سه مبحث مورد بررسی قرار گرفته است که عبارتند از: شرایط تحقق رستگاری، پایبندی به رفتار عادلانه و محسنانه و پایبندی به شریعت در کنار دینباوری.
در بخش چهارم که ناظر به معارف اجتماعی و علمی قرآن است، دو مبحث حقوق انسان از منظر قرآن و نگاهی به آموزههای علمی قرآن بازتاب یافته است.
نکاتی در باره این کتاب
چنان که عناوین فصول کتاب پیداست، در سامان دادن محتوای آن، محورهای ذیل مورد توجه قرار گرفته است:
مهمترین هدفی که از پیشبینی درس «تفسیر موضوعی قرآن» باید دنبال گردد، آشنایی بیشتر و عمیقتر دانشجویان با ماهیت قرآن و سیر تاریخی آن و نیز تقویت باور آنان به برتری قرآن نسبت با سایر کتب آسمانی است. بخش اول کتاب در پاسخ به این نیاز سامان یافته است.
گرچه ارایه تصویری جامع از آموزهها و معارف قرآن به صدها جلد کتاب نیاز دارد، اما از باب «آب دریا اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید»، کوشش شده نمایی روش از مجموع آموزههای قرآن ارایه گردد. بدین منظور انعکاس اهم معارف آیات در هر مبحث مورد توجه قرار گرفته است.
بر اساس رعایت اصل اولویت و میزان اهتمام قرآن به آموزهها مختلف، نظم و پیوند منطی میان مباحث مورد توجه قرار گرفته است. چینش مباحث کتاب پس از مباحث مقدماتی، که از آموزههای اعتقادی آغاز شده و به آموزههای علمی ختم میشود، بر اساس اصل اولویت انجام گرفته است.
با توجه به آن که دانشجویان کتب آموزشی دیگر در زمینه معارف دینی؛ همچون اخلاق اسلامی و اندیشه اسلامی را فرا میگیرند، در انعکاس مباحث کوشش شده تا از تکرار پرهیز شده و مباحث نویی ارایه گردد. به عنوان نمونه در بخش آموزههای اعتقادی محتوا و رویکردی جدید بازتاب یافته است.
با توجه به گسترش شماری از شبهات که به منظور تخریب جایگاه قرآن انجام میگیرد، در این کتاب کوشش شده که نقد شماری از شبهات انعکاس یابد. نقد شبهه ارتداد در مبحث آموزههای حقوقی از نمونههای آن است.
از نکات مهم که در تدوین کتاب مورد توجه قرار گرفته، با توجه به عنوان «تفسیر موضوعی» رعایت صبغه قرآنی مباحث بوده است. بدین منظور، ضمن پرهیز از طرح مباحث عقلی و حتی روایی، اهم آیات مرتبط با هر موضوع در متن یا در پاورقی کتاب انعکاس یافته و مورد بازکاوی قرار گرفتهاند.
دغدغه اصلی نگارنده در تدوین این کتاب بازتاب نقش هدایتی و تربیتی قرآن بوده است؛ به این معنا که مخاطبان کتاب در عین آن که در هر مبحث با آموزههای بلند قرآن آشنا میشوند، پیام انسان ساز و دعوت قرآن برای پیراستن دل و رسیدن به قله کمال را به گوش جان بشنوند.
با توجه به متقضیات کتب آموزشی، اهداف درس، خلاصه، پرسش، پژوهش و معرفی منابع مرتبط در هر فصل از فصول کتاب انعکاس یافته است.
در پایان از خداوند فیض گستر بهخاطر به فرجام رسیدن این پژوهش سپاسگزاری میکنم و از ساحت او میطلبم که این کتاب زمینه آشنایی عمیقتر دانشجویان و طلاب را با قرآن فراهم آورد و در پی آن به ما توفیق پایبندی به آموزههای بلند آن را ارزانی دارد.
«أَللهُمَّ ارْزُقْنی تِلاوَتَهُ عَلی طاعَتِکَ آناءَ اللّیلِ وَ أَطْرافَ النَّهارِ»
علی نصیری
10/4/1393
قم، موسسه معارف وحی و خرد
[1] . به عنوان نمونه روزنامه تایمز لندن بر اساس تحقیقات گسترده آماری که در سال 1989 انجام داد، اعلام کرد که خدا در حال بازگشت است. ر. ک: عقل و اعتقاد دينی، ص 11.
[2] . « وَقَالَ الرَّسُولُ یا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا؛ و پیامبر ]خدا[ گفت: «پروردگارا، قوم من این قرآن را رها کردند.» » فرقان، 30.