به لطف الهی کارگاه روش شناسی تفسیر آیات، صبح امروز شنبه بیست و پنجم خرداد ۱۳۹۸ در دانشگاه علوم و معارف قرآن قم با حضور اساتید مکرم این دانشگاه و با حضور شمار زیادی از اساتید هفده دانشکده در استان های مختلف که از طریق ویدئو کنفرانس مباحث را دنبال می کردند، برگزار شد و به مرحمت الهی مورد استقبال شایان قرار گرفت.
استاد علی نصیری در این کارگاه چهار ساعته روش شناسی آیات بر اساس کتاب خود با عنوان «روش شناسی تفسیر قرآن» را ارایه کرد.
البته مباحث نیمه تمام ماند و قرار شد ان شاء الله تعالی در کارگاه دیگر تکمیل شود.
بر اساس آن چه که در مراحل تفسیر آیات در کتاب «روش شناسی تفسیر قرآن» آمده است، تفسیر آیات در ده مرحله انجام می گیرد.
نمودار مراحل تفسير آيات
جايگاه آيه
فضاي نزول
مفاهيم واژه‌ها
نکات ادبي
نکات بلاغي
ساختار دروني آيه
ساختار بيروني آيه
تفسير
1-8. تعيين پرسش‌ها و چالش‌ها
2-8. مراجعه به آراء مفسران
3-8. مراجعه به آيات مرتبط
4-8. مراجعه به ساير قرائن
5-8. دسته‌بندي، تحليل و استنتاج
بررسي روايات
نکات و پيام‌ها
که به بررسی یک نمونه «آیه امانت» می پردازیم:
إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا (احزاب، 72)
برای فهم و تفسیر این آیه باید به ترتیب به پرسش های ذیل پاسخ داد:
قرآن چند بار، در کجا و چگونه از عرضه امانت به هستی و انسان سخن گفته است؟ (جایگاه آیه)
با توجه به مدنی بودن سوره احزاب و بازتاب جنگ احزاب و مسایل مختلف دیگر در این سوره، چه زمینه هایی برای گفتگوی خداوند در باره عرضه امانت به انسان در پایان این سوره وجود داشته است؟ (فضای نزول)
در این آیه واژه های «عرضه»، «امانت»، «ابین»، «یحملن»، «اشفقن»، «ظلوما» و «جهولا» در لغت و کارکرد قرآنی به چه معنا آمده اند؟ (مفاهیم لغت)
واژه «علی» در فقره «عَلَى السَّمَاوَاتِ» چه کارکرد نحوی دارد؟ حرف «فاء» در فعل «فَأَبَيْنَ» چه معنا دارد؟ آیا ضمیر فعل «فَأَبَيْنَ» به سماوات، ارض و جبال برگشت دارد یا مرجع آن تنها جبال است؟ واو در جمله «وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا» نسبت به جمله قبل چه کارکردی دارد؟ نیز واو در جمله «وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ»؟ فعل «كَانَ» آیا تامه است یا ناقصه؟ واژه «جَهُولًا» پس از واژه «ظَلُومًا» چه کارکرد ترکیبی دارد؟ آیا این دو واژه صفت مشبه اند یا صیغه مبالغه؟ (نکات ادبی)
چرا در آغاز آیه از حرف تاکید «انّ» استفاده شده است؟ چرا در سرتاسر آیه از ضمیر متکلم مع الغیر بهره برداری شده است؟ آیا انتساب اباء و اشفاق به آسمان ها، زمین و کوه ها حقیقی است یا مجازی؟ چرا برای انتساب ظلم و جهل به انسان از ساختار مبالغه استفاده شده است؟ (نکات بلاغی)
راز چینش سه واژه « السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ» چیست؟ چرا برای زمین از ساختار مفرد استفاده شده است؟ به رغم آن که به نظر می رسد نخست اشفاق و سپس ابا رخ می دهد، چرا در آیه اباء پیش از اشفاق آمده است «فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا»؟ راز تقدم ظلوم بر جهول چیست؟ (ساختار درونی آیه)
در آیه پیش از این آیه از مومنان یاد شده و از آنان تقوا و رعایت قول سدید خواسته شده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمَالَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِيمًا» و در آیه پس از آن با آوردن «لام» تعلیل از عذاب منافقان سخن به میان آمده است: «لِيُعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِكِينَ وَالْمُشْرِكَاتِ وَيَتُوبَ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا» ارتباط آیه مورد بحث با آیات قبل و بعد آن چیست؟ (ساختار بیرونی آیات)
مراد خداوند از عرضه و امانت چیست؟ چگونه امانت بر آسمان ها، زمین و کوه ها در حالی که آنها فاقد درک اند، عرضه شده است؟ این عرضه کی، کجا و چگونه انجام گرفت؟ مقصود از حمل امانت چیست؟ مراد از اباء و اشفاق آسمان، زمین و کوه ها از حمل امانت چیست؟ انسان چگونه امانت را پذیرفته و آن را حمل کرده است؟ مقصود از جهول و ظلوم بودن انسان چیست؟ چرا انسان به این دو صفت متصف شده در حالی که طبق ظاهر آیه حمل امانت را پذیرفته است؟ (تفسیر آیه)
از بررسی روایات فریقین در ذیل این آیه چه نتایجی بدست می آید؟ روایات در ارایه پاسخ به هر یک از پرسش های گذشته چه نتایجی را بدست می دهند؟ (بررسی روایات)
با بررسی مدالیل آیه چه نکات و پیام های اخلاقی، تربیتی، علمی، اجتماعی و … از این آیه قابل استفاده است؟ (نکات و پیام ها)
alinasiriguilani@