انتشار کتاب روش شناسی تفسیر قرآن

به لطف الهی #کتاب_روش_شناسی_تفسیر_قرآن در 880 صفحه که حاصل ده سال پژوهش استاد #علی_نصیری است در تیراژ 1000 نسخه توسط #انتشارات_وحی_و_خرد به چاپ رسید.
در این کتاب برای تفسیر هر یک از سوره ها و آیات قرآن ده مرحله پیشنهاد شده است.
در لابلای مباحث کتاب تفسیر صدها آیه مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
این کتاب پیش از انتشار در دهمین جشنواره دین پژوهان کشور به عنوان اثر برگزیده شناخته شد.
الحمد لله و له المنه

در بخشی از مقدمه این کتاب چنین آمده است:
انگيزه و فرآيند تدوين کتاب
در دو دهۀ گذشته که توفيق تدريس تفسير قرآن در مراکز مختلف حوزوي و دانشگاهي براي اين ناچيز فراهم آمد، يکي از دغدغه‌هاي ذهني آن بود که آيا مي‌توان براي تفسير سوره‌ها و آيات قرآن، مراحل و الگويي روشمند تنظيم کرد که در سايۀ آن، دو هدف تسهيل در فهم و تفهيم آموزه‌هاي قرآن تأمين گردد؟

تفکر در اين باره از سال 1384 که براي نخستين بار از اين ناچيز از سوي نهاد نمايندگي ولي فقيه در دانشگاه‌ها براي تدريس در کارگاه روش تفسير براي اساتيد محترمِ شماري از دانشگاه‌هاي کشور در مشهد دعوت به عمل آمد، صورت جدي‌تري به خود گرفت. با توجه به آن که تاکنون به پژوهشي در قالب کتاب يا مقاله در اين باره برنخوردم، تنظيم دقيق‌تر الگوي تفسير سُور و آيات قرآن را در دستور کار خود قرار داده و هم‌زمان با تدريس مکرر آن در کارگاه‌هاي مختلف کشور، تدوين کتابي در اين زمينه دنبال شد.

بر اين اساس، کتاب با فرآيند ذيل به صورتي که اينک در اختيار خوانندگان محترم و فرهيخته قرار گرفته، به سامان رسيده است:

مباحث اين کتاب در بيش از بيست کارگاه «روش‌شناسي تفسير» که در شهرهاي مختلف کشور برگزار شد و مخاطبان آن عموماً اساتيد محترم گروه‌‌هاي معارف و فضلاي حوزه و دانشگاه بوده‌اند، تدريس شده و در طول اين درس و بحث‌ها و به يُمن نقدها يا پيشنهادهاي اساتيد فرهيخته، حکّ و اصلاح الگوي نهايي تفسير، مورد توجه قرار گرفت.

در عموم اين کارگاه‌ها ضمن دسته‌بندي اساتيد به چند گروه علمي، انعکاس نظرگاه‌هاي تفسيري شماري از مفسران دربارۀ يکي از سوره‌هاي کوتاه قرآن در قالب الگوي پيشنهادي به آنان واگذار شده و ارايه نتيجه اين تحقيق به صورت کنفرانس علمي در حضور ساير گروه‌ها، از آنان خواسته مي‌شد و ميزان کارآمدي الگوي پيشنهادي مورد بررسي قرار مي‌گرفت. اين امر داوري نهايي دربارۀ ميزان کارآمدي الگوي مورد نظر را تسهيل نمود.

افزون بر کارگاه‌هاي پيش‌گفته، مباحث کتاب در برخي از مراکز تخصصي حوزۀ علميه قم، نظير مرکز تخصصي تفسير، مرکز تخصصي مهدويت و دانشگاه معارف اسلامي تدريس شد و افزون بر آن، بخش‌هايي از کتاب در شماري از جلسات مؤسسه «معارف وحي و خرد» که با حضور دوستان قرآن‌پژوه برگزار مي‌شود، مورد نقد و بررسي قرار گرفت.
در سال 1386 برگرفته‌اي از مبحث کتاب و طرح تفسير ترتيبي در چهاردهمين نمايشگاه بين‌المللي قرآن کريم در تهران ارايه شد و متن پياده‌شدۀ آن مبحث، در کتاب «گفتگوهاي قرآني» انتشار يافت.[1]
به همت دفتر جنبش نرم‌افزاري دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، جلسه‌اي با هدف نقد و بررسي طرح تفسيري مورد نظر با حضور دو تن از دوستان فاضل: حجج اسلام قدسي و بهجت‌پور برگزار شد و ميزان کارآيي اين الگو در به‌دست‌دادن مداليل آيات، مورد نقد و بررسي قرار گرفت.[2]
از سال 1388 که توفيق به ثبت‌رساندن مؤسسه «معارف وحي و خرد» براي نگارنده فراهم شد، طرح تدوين «تفسير جامع قرآن» در دستور کار مؤسسه قرار گرفت و جلسۀ «تفسير قرآن» با حضور شماري از شاگردان فاضل پايه‌گذاري شد و با گردآوري آراي تفسيري فريقين، آيات نخست سورۀ مبارکه نبأ با نگاه ميزان کارآيي الگوي مورد نظر، طي پنجاه جلسه مورد بررسي قرار گرفت.[3]

به يُمن مراحل مختلف پيشين، محتواي کتاب طي ده سال گذشته به طور پيوسته مورد حکّ و اصلاح قرار گرفت و تلاش شد تا ضمن غناي علمي مباحث، ابهام‌هاي طرح، برطرف شده و با ارايه نمونه‌ها، کارآمدي عملي آن مورد تأکيد قرار گيرد. با اين حال هم‌چنان از نقدها و ملاحظات صاحب‌نظران و فاضلان حوزه و دانشگاه استقبال مي‌کنيم.
معرفي بخش‌ها و فصول کتاب
مباحث کتاب در پنج بخش به شرح ذيل انعکاس يافته است:

بخش اول: در اين بخش با عنوان «بازشناخت کلياتي در زمينه روش‌شناسي تفسير» سه فصل آمده است که عبارت‌اند از:

فصل اول: ضرورت اهتمام به دانش‌هاي مرتبط با تفسير؛

فصل دوم: ميزان اهتمام مفسران به روش‌شناسي تفسير؛

فصل سوم: ساختار روشمند تفسيري پيشنهادي.

در اين بخش ضمن بررسي دانش‌هاي مرتبط با تفسير، فوايد اهتمام به روش‌شناسي تفسير و ميزان اهتمام مفسران فريقين به آن مورد بررسي قرار گرفته و تصويري از مراحل تفسير و نکات مطمح نظر در آن‌ها ارايه شده است.

بخش دوم: اين بخش با عنوان «روش‌شناسي تفسير سوره‏ها» شامل ده فصل است که در آن‌ها مراحل ده‌گانۀ تفسير سوره‌هاي قرآن مورد بازکاوي قرار گرفته‌اند. اين فصول عبارت‌اند از:

فصل اول: نام سوره؛

فصل دوم: شمار آيات؛

فصل سوم: جايگاه سوره؛

فصل چهارم: فضاي نزول؛

فصل پنجم: زمان نزول؛

فصل ششم: مکان نزول؛

فصل هفتم: اهداف سوره؛

فصل هشتم: محتواي سوره؛

فصل نهم: ساختار دروني سوره؛

فصل دهم: ساختار بيروني سوره.

بخش سوم: در بخش سوم با عنوان «روش‌شناسي تفسير آيات» مراحل تفسير آيات در ده فصل مورد بررسي قرار گرفته است که عبارت‌اند از:

فصل اول: جايگاه آيه؛

فصل دوم: فضاي نزول؛

فصل سوم: مفاهيم واژه‌ها؛

فصل چهارم: نکات ادبي؛

فصل پنجم: نکات بلاغي؛

فصل ششم: ساختار دروني آيه؛

فصل هفتم: ساختار بيروني آيه؛

فصل هشتم: تفسير؛

فصل نهم: بررسي روايات؛

فصل دهم: نکات و پيام‌ها.

بخش چهارم: مباحث تطبيقي؛ براي آن‌ که جايگاه مبحث روش‌شناسي تفسير و ميزان اهتمام مفسران فريقين به اين امر به صورت تطبيقي روشن گردد، روش شش تفسير از مهم‌ترين تفاسير شيعه و اهل‌سنت دربارۀ سوره اخلاص مورد بررسي قرار گرفته است.

سپس به هدف انعکاس عملي الگوي مورد نظر، تفسير سورۀ مبارکه والعصر بر اساس اين الگو ارايه شده است. الگوي ارايه شده ضمن آن که ميزان اهميت و نقش‌آفريني اين مدل را نشان مي‌دهد، راه عملي و چگونگي تفسير آيات قرآن بر اساس اين الگو را نشان داده و بسياري از ابهامات و پرسش‌ها در اين زمينه را برطرف مي‌سازد. بر اين اساس، مباحث اين بخش در دو فصل انعکاس يافته است که عبارت‌اند از:

فصل اول: بازخواني تفسير سوره اخلاص بر اساس اهم تفاسير فريقين؛

فصل دوم: تفسير سوره والعصر بر اساس الگوي مورد تأکيد در کتاب.

بخش پنجم: مباحث الحاقي؛ در اين بخش از کتاب، دو فصل به شرح ذيل آمده است:

فصل اول: «روش‌شناسي تفسير موضوعي»؛ در اين فصل ضمن تبيين ديدگاه‌ها درباره مفهوم تفسير موضوعي، تاريخچه و مراحل آن مورد بررسي قرار گرفته است.

فصل دوم: گزارش نشست علمي «روش‌شناسي تفسير ترتيبي».
ويژگي‌هاي کتاب
براي کتابي که اينک در اختيار علاقه‌مندان به مطالعات قرآني و تفسيري قرار مي‌گيرد، ويژگي‌هاي ذيل را مي‌توان برشمرد:
1. بي‌پيشينگي موضوع
همان گونه که در بخش نخست کتاب خواهيم آورد، در حوزه مطالعات تفسيري مباحثي همچون تاريخ تفسير، مباني و قواعد تفسير و روش‌ها و گرايش‌هاي تفسيري مورد توجه صاحب‌نظران قرار گرفته است، اما تاکنون کسي بحث و گفت‌و‌گويي حتي در قالب يک مقاله در اين باره مطرح نکرده است که آيا تفسير سوره‌ها يا آيات قرآن مي‌تواند از فرآيند و الگويي روشمند پيروي کند؟

باري، همان گونه که در بررسي ميزان اهتمام مفسران فريقين به فرآيند تفسير، خواهيم آورد، شماري از مفسران همچون تفسير مجمع البيان کوشيده‌اند که محتوا و آموزه‌هاي تفسيري را در قالبي روشمند ارايه کنند، اما با اين حال هيچ‌يک از آنان در باره فلسفه و چرايي قالب مورد نظر خود و ابتناء آن بر مباني و پيش‌انگاره‌هاي روشن، سخني بر زبان جاري نکرده‌اند.

براين اساس، فرآيند و الگويي که براي تفسير هريک از سوره‌ها و آيات قرآن در اين کتاب پيش‌بيني شده، براي نخستين بار طرح شده است.
2. جامعيت در پيش‌بيني فرآيند تفسير
از جمله ويژگي‌هاي اين کتاب پيش‌بيني فرآيند تفسير سوره‌ها و آيات به صورت جامع است؛ به اين معنا که معتقديم با پيش‌بيني ده مرحله در تفسير هر يک از سوره‌ها و آيات، همه آموزه‌ها و مداليل آيات و سُور مورد واکاوي قرار مي‌گيرد و چنان نيست که گوشه‌اي از زواياي قرآن به محاق غفلت فرو رود.

اين در حالي است که در روشمندترين تفسير موجود در جهان اسلام؛ يعني تفسير مجمع البيان، تفسير سوره‌ها تنها در چهار مرحله دنبال شده است که عبارتند از: 1. نام سوره؛ 2. شمار آيات؛ 3. فضيلت سوره؛ 4. اعلام مکي و مدني بودن سوره، در حالي که ما براي تفسير سوره‌هاي قرآن ده مرحله و گام معرفي کرده‌ايم.

از سويي ديگر، تفسير مجمع البيان در تفسير آيات پنج مرحله را مورد توجه قرار داده است که عبارتند از: 1. مفاهيم واژه‌ها با عنوان «اللغة»؛ 2. نکات ادبي با عنوان «الاعراب»؛ 3. اختلاف قرائات با عنوان «القرائة» 4. بررسي وجوه و دلايل اختلاف و ترجيح يک قرائت با عنوان «الحجة»؛ 5. بررسي آراء و ديدگاه‌هاي تفسيري با عنوان «المعني».[4]

از آن جا که با پيش‌انگاره برخورداري قرآن از يک قرائت و مردود بودن قرائت‌هاي مختلف، پرداختن به مرحله سوم و چهارم بي‌معنا خواهد بود، عملاً محورهاي مورد توجه در تفسير مجمع البيان به سه محور خلاصه مي‌گردد که عبارتند از: 1. لغت؛ 2. اعراب؛ 3. معنا. در حالي که بر اساس فرآيند تفسيري مورد نظر ما در اين کتاب، تفسير آيات در ده مرحله دنبال مي‌گردد.
3. ارايه آموزه‌هاي لازم در تبيين هر يک از مراحل تفسير
در این کتاب تلاش شده است تا در تمام مباحث، در کنار تبيين هر يک از مراحل تفسير، آموزه‌هاي لازم در آن زمينه ارايه شود. به عنوان نمونه، در بررسي فضاي نزول آيات و سُور، مباحثي در باره سبب و شأن نزول انعکاس يافته است و در بررسي ساختار دروني و بيروني آيات و سوره‌هاي قرآن، در باره پيش‌انگاره‌هاي وجود تناسب معنايي ميان آن‌ها گفت‌و‌گو شده و ديدگاه صاحب‌نظران درباره وجود نظم و انسجام ميان سوره‌ها و آيات قرآن مورد بررسي قرار گرفته است.

نيز در بررسي مرحله تفسير آیات، چگونگي نيازمندي قرآن به تفسير به‌رغم روشنگري آن، مورد واکاوي قرار گرفته است و در بررسي محور نهم؛ يعني بررسي روايات، نقش سنت در فهم و تفسير آيات و نيز در بخش پيام‌ها و نکات، انواع دلالت‌ها مورد بررسي قرار گرفته است. از اين نظر کتاب، حاوي اطلاعات مفيدي در زمينه‌هايي از علوم قرآني، معارف قرآني و مباني و قواعد تفسير است.
4. ارايه نمونه‌هاي کاربردي
در عموم مباحثي که در معرفي مراحل تفسير سوره‌ها و آيات قرآن ارايه شده، نمونه‌هايي متناسب با هر بحث، مورد بررسي قرار گرفته است. براي مثال، در بررسي محور هفتم از مراحل تفسير سور، يعني «اهداف سوره» با عطف توجه به ديدگاه صاحب‌نظران و مفسران، اهداف شماري از سوره‌هاي قرآن را به عنوان نمونه برشمرده‌ايم. نيز در بررسي هر يک از مراحل تفسير آيات؛ بخشي از مباحث را به بررسي نمونه‌هاي عيني و کاربردي اختصاص داده‌ايم. بر اين اساس، در بررسي فضاي نزول، مفاهيم واژه‌ها، نکات ادبي، نکات بلاغي، مرحله تفسير و بررسي روايات، نمونه‌هايي مورد بررسي قرار گرفته است.

البته از آن جا که کتاب در صدد ارايه مدلي نوين در تفسير است، در ارايه نمونه‏ها از روش توصيف استفاده شده و از اظهار نظر نهايي در تفسير آيات، اجتناب شده است.
5. يادآوري نکات کاربردي
در بررسي هر يک از مراحل تفسير سوره‌ها و آيات قرآن، در کنار طرح مباحث علمي، برخي نکات و توصيه‌هاي کاربردي مورد توجه قرار گرفته است. به عنوان نمونه در بررسي محور اول و دوم از مراحل تفسير سوره‌ها؛ يعني نام سوره و شمار آيات، نکات کاربردي که بايد مورد توجه يک مفسر قرار گيرد، مورد تاکيد قرار گرفته است.

نيز در بررسي محور هشتم از مراحل تفسير آيات؛ يعني تفسير و در ترسيم مراحل پنجگانۀ آن، درباره چگونگي گردآوري پرسش‌ها و چالش‌ها و چگونگي مراجعه به تفاسير مختلف نکات کاربردي مورد توجه قرار گرفته است؛ چنان که در بررسي مرحله نهم؛ يعني بررسي روايات نيز نکات کاربردي توصيه شده است.
6. تفسير شماري از آيات قرآن
از آن جا که در واکاوي هر يک از مراحل تفسير سُور و آيات، ارايه و بررسي نمونه‌هاي مختلف را ضروري و مفيد دانسته‌ايم، در سرتاسر کتاب تفسير بسياري از آيات، با تکيه به ديدگاه‌هاي اهم تفاسير انعکاس يافته است. از اين جهت مطالعه اين کتاب اطلاعات و آگاهي‌هاي مفيدي در زمينه مداليل و مفاهيم آيات قرآن در اختيار خوانندگان گرامي مي‌گذارد.

در این جا یادکرد این نکته را خالی از لطف نمی‏بینم که تمام مراحل سامان یافتن نهایی کتاب؛ شامل تتبع گسترده از منابع مختلف به ویژه منابع روایی، تفسیری و کلامیِ فریقین، حروف‏چینی، ویراستاری، تنظیم کتابنامه، نمونه‏خوانی و بازنگری نهایی اثر پس از صفحه آرایی مکرر، به صورت شخصی و بدون همراهی کسی انجام یافته است.
سخن آخر
به هر روي، هدف نگارنده از تدوين اين کتاب و ارايه الگويي خاص براي تفسير قرآن، کاستن از ارزش کار و تلاش پيشينيان و ميراث برجاي ماندۀ تفسيري نيست، بلکه تاکيد بر اين نکته است که اهتمام به الگو و فرآيند روشمند تفسيري و رعايت محورهاي پيشنهادي در تفسير، به غنا و بالندگيِ هر چه بيشتر محتوايي و ساختاري تفسير مي‌انجامد. چنان‌که پيداست، کتاب در فرآيند طولاني تدوين يافته و نگارنده به‏رغم آماده ‌بودن کتاب براي انتشار در چند سال گذشته، پيوسته کار انتشار آن را به تأخير انداخت و کوشيد ضمن امعان توجه به نظرگاه‌هاي صاحب‌نظران، الگويي کارآمدتر که مي‌تواند مبناي تدوين تفسير قرار گيرد، به‌دست دهد.

با لطف و عنايات بي‏پايان الهي، اين کتاب پيش از انتشار در سال جاري؛ يعني سال 1394 در فرآيند داوري دهمين جشنواره تجليل از آثار برتر ديني، به عنوان يکي از آثار برتر در ميان ده اثر برگزيده، مورد تشويق قرار گرفت.

اين اتفاق مبارک مي‏تواند گواه باشد که تلاش مستمر نگارنده، اتقان مباحث و نوآوري‏هاي ارايه شده در اين کتاب، از سوي صاحب نظران مورد تاييد قرار گرفته است.

در پايان، سپاس بي‌‌منتهاي خود را به پيشگاه خداوندِ فيض‌گستر و مهربان به‏خاطر توفيق تدوين اين کتاب تقديم مي‌دارم و از ساحت قدسي او مي‌طلبم تا توفيق بزرگ و ماندگار تدوين «تفسير جامع قرآن» را که دربرگيرندۀ آراء مفسران فريقين و انعکاس آموزه‌هاي قرآن در قالب الگوي روشمندِ مورد نظر خواهد بود، براي نگارنده فراهم آورد.

نيز از ساحت مهرگستر خداوند مي‏طلبم که اين کتاب را ذُخر و ذخيره ما در روز قيامت قرار دهد و حظّ و ثوابي از آن را به روح والدين‏ام و همه اساتیدی که در رشد ما تاثیرگذار بودند، ارسال فرمايد و افتخار خدمت بي‌شائبه به ساحت قرآن و عشق و دلدادگي به اين مأدبه و مائده آسماني و ابتهاج خدمت‌گزاري پيوسته به محضر ولي عصر ـ روحي فداه ـ به عنوان حاملِ جامع اسرار قرآني را تا فروبستن چشم از اين خاکدان، از اين ناچيز دريغ نفرماید.

والله هو المستعان

اللهم اجعل القرآن وسيلة لنا إلي أشرف منازل الكرامة و سلّما نعرج فيه إلي محل السلامة و سببا نجزي به النجاة في عرصة القيامة و ذريعة نقدم بها علي نعيم دار المقامة

علي نصيري

قم، مؤسسه معارف وحي و خرد

20/5/1394

[1]. هفده گفتار قرآن پژوهی، ص 413 ـ 451.

[2]. متن اين نشست که در سالن اجتماعات دفتر تبليغات اسلامي قم در تاريخ 9/10/1389 برگزار شد، در پايان کتاب انعکاس يافته است.

[3]. اخبار طرح و گزارش برخي از جلسات آن در سايت مؤسسه به آدرس«www. Maref.ir» منعکس شده است.

[4] . البته امین الاسلام طبرسی در تفسیرسوره‏های قرآن، در پاره‏ای از موارد با آوردن عناوینی همچون «النزول» و «القصه» سبب نزول سوره یا رخدادی که سوره به آن ناظر است را تبیین می‏کند. ر. ک: مجمع البیان فی علوم القرآن، ج 10، ص 209، ص 265 و 291. گاه با آوردن عنوان «النظم» یا عنوان «تفسیرها» در باره چگونگی ارتباط میان دو سوره سخن می‏گوید. ر. ک: همان، ص 421؛ ج 3، ص 5 و ص 258؛ ج 4، ص 6 و ص 211 و ص 422؛ ج 5، ص 6 و ص 150و ص 239. چنان که در مرحله تفسیر آیات گاه با آوردن عنوان «النزول» سبب نزول آنها را ذکر می‏کند. ر. ک: همان، ج 1، ص 87 و ص 98 و ص 104؛ ج 2، ص 18 و ص 21 و ص 30؛ ج 10، ص 11 و 21 و 120. گاه با آوردن عنوان «النظم» ساختار و تناسب درونی آیات را مورد بررسی قرار می‏دهد. ر. ک:  همان، ج 2، ص 28 و ص 62؛ ج 3، ص 141 و ص 158؛ ج 10، ص 27 و 210.

@dr_alinasiri

www.maref.ir

https://t.me/joinchat/AAAAAECj_lzpfHKBGLrQWA