مقدمه
گفتار و نوشتار را باید ترجمان روح و اندیشه دانست که از رهگذر آن، آن چه در روح انسان میگذرد و در اندیشه او سامان مییابد، قابلیت انتقال به دیگران را مییابد. از این جهت، به هر میزان که روح بزرگ و جهان شمولتر و اندیشه عمیق و ژرف باشد، گفتار و نوشتار از عظمت و ژرفای بیشتر برخوردار میگردد.
بر این أساس، سرّ مانایی گفتار و نوشتار بزرگان در گستره تاریخ و اقبال جهانیان به آنها را باید در بزرگی روح و عمق اندیشه صاحبان آنها جستجو کرد؛ که گفتهاند:
جان نباشد جز خبر در آزمون هر كه را افزون خبر جانش فزون
از سویی دیگر، در میان میراث گسترده برجای مانده از گذشتگان، آن دسته که بازتاب دهنده گفتار و نوشتار اولیاء الهی؛ اعم از پیامبران آسمانی و اوصیاء آنان است، از ویژگی منحصر به فردی برخورداراند که آنها را از هر گفتار و نوشتار دیگران متمایز میسازد و آن ویژگی عبارت است از تربیت یافتگی آنان در محضر الهی.
به عبارت روشنتر، صاحبان اندیشههای بزرگ و ماندگار، اندیشه خود را از تفکری از درون یا فراگیری دانشی از انسانهایی همچون خود فراهم آوردهاند، اما معلم و مربّی پیامبران و اوصیاء آنان خداوند است؛ همان خدایی که برای گستره و عمق دانش او نمیتوان حدّ و مرزی قائل شد.
پیداست هر چه مقام رسالت و وصایت برتر و بالاتر باشد، گفتار و نوشتار از گستره و عمق بیشتری برخوردار خواهد بود؛ زیرا سهم آنان از دانش الهی بیشتر از سایر پیامبران و اوصیاء است.
بر این أساس، راز برتری گفتار پیامبر اکرم و وصیّ او حضرت امیر (ع) بر سخن نه تنها همه حکیمان، بلکه همه پیامبران و اوصیاء آنان همین نکته است که پیامبر اسلام در مقام رسالت و نبوت، گوی سبقت از همه پیامبران را ربوده و به مقام «لولاک لما خلقت الافلاک» دست یافت و حضرت امیر (ع) در مقام وصایت به مرتبهای رسید که بر همه اوصیاء، بلکه بسیاری از پیامبران برتری یافت.
باری، راز عظمت و بلندای اندیشه پیامبر اکرم (ص) را باید در این سخن ایشان دانست که فرمود: «ادبنی ربی فاحسن تادیبی؛ خداوند مرا تادیب کرد و نیکو تادیب کرد.» و راز عظمت و بلندای اندیشه حضرت امیر (ع) را باید در این گفتار ایشان جستجو کرد که فرمود: «يا كميل إن رسول الله أدبه الله وهو أدبني؛ ای کمیل! رسول خدا را خداوند تادیب کرد و مرا رسول خدا تادیب نمود.»
بر همین أساس رسول اکرم (ص) یکی از موهبتهای اختصاصی به خود از سوی خداوند را برخورداری از «جوامع الکلم» دانسته است: « أعطيت خمسا لم يعطها أحد قبلي: … و أعطيت جوامع الكلم»
مراد پیامبر آن است که خداوند همه اندیشهها و گفتارهای ارزشمند، مفید و راهگشار را در ذهن و جان ایشان به ودیعت گذاشته است: آن چه خوبان همه دارند، تو تنها داری!
آن حضرت در گفتاری دیگر ضمن تاکید بر نکته پیشگفته، این نکته را نیز مورد تاکید قرار داد که «جوامع العلم» را به علی بن ابی طالب عطا کردم:
« أعطاني الله تبارك و تعالى خمسا و أعطى عليا خمسا: أعطاني جوامع الكلم و أعطى عليا جوامع العلم.»
بنابر این اگر در باره نهج البلاغه گفته شود که «امیر الکلام کلام الامیر؛ سخن امیر کلام؛ یعنی حضرت امیر (ع)، امیر و پادشاه همه سخنان است.» یا در توصیف آن از تعابیری؛ همچون «فوق کلام البشر و دون کلام الخالق» استفاده شود یا در تمجید از آن گفته شود: « علیه مسحة من الكلام الإلهی و فیه عبقة من الكلام النبوی؛ بر روی آن مسحی از کلام الهی و عطر گفتار نبوی کشیده شده است.»، هیچیک سخنی از روی مبالغه و گزاف نخواهد بود.
چه شاهدی برتر و بالاتر که حضرت امیر (ع) خود در این باره چنین میفرماید:
«وإِنَّا لأُمَرَاءُ الْكَلَامِ وفِينَا تَنَشَّبَتْ عُرُوقُه وعَلَيْنَا تَهَدَّلَتْ غُصُونُه؛ ما اميران سخنيم، سخن در ما ريشه دارد و شاخههايش بر سر ما سايه افكنده.»
چنان که پیداست حضرت امیر (ع) تمام سخنان مفید تاریخ بشری را به مثابه درختی دانسته که دارای ریشه و برگ و بار است. حال اگر قرار باشد ریشه و برگ و بار چنین درختی در سرزمین اندیشه اهل بیت (ع) شکل گرفته باشد، آیا جایی برای عرضه گفتاری دیگر باقی میماند؟!
با چنین تحلیلی تاحدودی میتوان به جایگاه رفیع نهج البلاغه پی برد؛ کتابی که گفتار حضرت امیر (ع) در بخش خطبهها و کلمات قصار و نوشتار امام در بخش نامهها را برای ما بازتاب داده است.
از سویی دیگر، وجود هزاران اثر در معرفی نهج البلاغه و شناساندن معارف و آموزههای نورانی این کتاب که از آغازین روز طلوع آن تا کنون فراهم آمده، از اقبال بس گسترده و ستودنی عالمان فریقین به این کتاب حکایت دارد.
با این حال باید اذعان کرد که نهج البلاغه با توجه به انعکاس سیره قولی و عملی انسانی الهی همچون حضرت امیر (ع) و ارایه آموزههای عمیق و رهگشا در حوزه های مختلف دین شناخت، از چنان اهمیت و جایگاهی برخوردار است که تلاشهای پیشینیان به رغم ستوده بودن، در بازشناساندن درونمایه غنی آن کافی نبوده و نیست و هم چنان باید به ضرورت اقبال و بازکاوی بیشتر در آن پای فشرد.
باری، باید اذعان کرد که در روزگار ما نهجالبلاغه هم چنان بسان خود حضرت امیر (ع) غریب و ناشناخته باقی مانده و از بسیاری از اسرار آن پرده برداری نشده است و مراکز حوزوی و دانشگاهی ما آن چنان که شایسته و بایسته این کتاب سترگ است، به آن اقبال نکردهاند.
معرفی کتاب حاضر
از جمله اقدامات مبارک که به برکت انقلاب اسلامی در دانشگاهها اتفاق افتاد، آن بود که درس «تفسیر نهج البلاغه» به عنوان یکی از دروس معارف اسلامی در برنامه درسی دانشجویان گنجانده شد و این امر تا حدودی زمینه آشنایی بیشتر دانشگاهیان با این کتاب گرانسنگ را فراهم آورد.
با این حال، با همه ارجگذاری به آثار موجود، به اعتراف بسیاری از اساتید و دوستان فاضل و صاحب نظر، به رغم آن که از زمان جایگزینی درس «تفسیر موضوعی نهج البلاغه» به جای درس «متون اسلامی» در دانشگاهها، بیش از یک دهه میگذرد و هر سال میلیونها ساعت از وقت اساتید، طلاب و دانشجویان به آشنایی با این کتاب اختصاص مییابد، تا کنون کتابی که بتواند با حفظ اصول و ضوابط متون آموزشی، بخشی قابل توجهی از معارف نهجالبلاغه را بازتاب دهد، فراهم نیامده است.
نگارنده که از روزهای آغازین تحصیل در حوزه، توفیق آشنایی با کتاب گرانسنگ نهج البلاغه را یافت و در طول دوران تحصیل و تحقیق بارها سخنان سراسر نورانی، نغز و عمیق حضرت امیر (ع) را مورد مراجعه و مطالعه قرار داده و مقالاتی در این زمینه منتشر ساخت، هماره مترصد فرصت مناسبی بود تا با تدوین کتابی در این زمینه، خدمتی هر چند خُرد و ناچیز را به انجام رساند و ارادت بیپایان خود را به ساحت علوی به اثبات رساند.
تا آن که خداوند منّان زمینههای تدوین این کتاب که به طور ناپیوسته حدود چهار سال زمان برد را فراهم ساخت؛ کتابی که اینک با لطف و عنایت بیپایان الهی، در چهار بخش و در مجموع در دوازده فصل به شرح ذیل سامان یافته است:
بخش نخست به شناخت کلی نهج البلاغه اختصاص یافته و در آن در کنار معرفی نهج البلاغه و معرفی گردآورنده آن؛ یعنی سید رضی، مبانی و قواعد تفسیر نهجالبلاغه مورد بررسی قرار گرفته و صاحب اصلی این کتاب؛ یعنی حضرت امیر (ع) معرفی شده است.
بخش دوم کتاب به معارف اعتقادی نهج البلاغه اختصاص یافته و در آن سه مبحث: خداشناسی، راهنما شناسی و معاد شناسی مورد بررسی قرار گرفته است.
در بخش سوم معارف اخلاقی نهج البلاغه مورد توجه قرار گرفته و در آن سه مبحث بازتاب یافته است که عبارتند از: سیمای پرهیزکاران، تهذیب نفس و پاکدامنی از منظر نهج البلاغه.
بخش چهارم کتاب به معارف اجتماعی نهج البلاغه اختصاص یافته و در آن اهداف حکومت، جایگاه مردم در نظام سیاسی و روش تعامل با مخالفان مورد بررسی قرار گرفته است.
تذکار نکاتی در باره کتاب
در این جا تذکار نکاتی در باره این کتاب را مفید و ضروری میدانم:
ساختار فصلهای کتاب به گونهای تنظیم شده که ضمن آشنا ساختن مخاطبان با جایگاه نهجالبلاغه و روش فهم و تفسیر آن، مهمترین و برجستهترین آموزهها و معارف این کتاب در سه حوزه: معارف اعتقادی، معارف اخلاقی و معارف اجتماعی را در اختیار آنان قرار دهد.
بهرغم آن که در بدو امر از اختصاص یافتن مباحثی همچون خداشناسی، راهنماشناسی و معادشناسی در این کتاب، با توجه به بازتاب مباحثی از این دست در سایر متون آموزشی، تکراری بودن آنها به ذهن تداعی میکند، اما در کنار تحفظ بر متن و محتوای نهج البلاغه، آن دست از مباحث گزینش شده که کمتر در منابع دیگر مورد توجه گرفته است.
با توجه به آن که این کتاب در کنار برخورداری از صبغه پژوهشی، به عنوان متن آموزشی حوزه و دانشگاه تدوین یافته، تلاش شده است تا قواعد متون آموزشی در آن به طور کامل رعایت گردد. براین اساس، برای هر فصل، اهداف، گزیده، پرسش، پژوهش و معرفی منابع مرتبط پیشبینی شده است.
در ترجمه متون و عبارتهای نهج البلاغه جز در مواردی محدود، از ترجمه عبدالمحمد آیتی استفاده شده است و با توجه به محدودیت حجم کتاب، عبارتهای گاه طولانی به پاورقی منتقل شده و نیز به ملاحظه همین نکته از ترجمه متون عربی که در پاورقیهای کتاب بازتاب یافته، اجتناب شده است.
مباحث کتاب به تناسب دوازده جلسه مفید درسی که عموماً در یک نیمسال تحصیلی قابل برگزاری است، تنظیم شده است. با این حال در صورتی که برای یک استاد تدریس همه بخشهای کتاب دشوار باشد، میتواند بخشهایی از مباحث و مطالب هر فصل از کتاب را به عنوان «مطالعه آزاد» برای دانشجویان و طلاب اختصاص دهد.
بدون تردید آموزشی ماندگار و تاثیرگذار است که با تحقیق و پژوهش همراه باشد و مخاطب به جای آن که شنونده باشد، مناسب است که عطف به مطالعات خود، گوینده باشد. از این جهت به اساتید مکرم توصیه میشود با استفاده از موضوعات پیشنهادی در بخش «پژوهش» کتاب یا موضوعاتی که خود مناسب میدانند، دانشجویان و طلاب را به انجام تحقیق در زمینه معارف نهجالبلاغه تشویق نمایند.
در پایان از خداوند فیض گستر که توفیق همراهی با گفتار ماندگار حضرت امیر (ع)؛ یعنی نهج البلاغه و توفیق تدوین این کتاب را نصیب این ناچیز کرد، بیپایان سپاس میگویم و از ساحت مهرگستر او میطلبم که آن را ذُخر و ذخیره نگارنده در برزخ و قیامت قرار دهد و زمینه آشنایی عمیقتر مخاطبان با این کتاب گرانسنگ و پیوند معنوی بیشتر با ساحت علوی را فراهم سازد.
بمنه و کرمه؛ انه ولی التوفیق و علیه التکلان
علی نصیری
قم/ موسسه معارف وحی و خرد
20/5/1394