روش شناسی تفسیر قرآن

به لطف الهی #کتاب_روش_شناسی_تفسیر_قرآن در ۸۸۰ صفحه که حاصل ده سال پژوهش استاد #علی_نصیری است در تیراژ ۱۰۰۰ نسخه توسط #انتشارات_وحی_و_خرد به چاپ رسید.
در این کتاب برای تفسیر هر یک از سوره ها و آیات قرآن ده مرحله پیشنهاد شده است.
در لابلای مباحث کتاب تفسیر صدها آیه مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
این کتاب پیش از انتشار در دهمین جشنواره دین پژوهان کشور به عنوان اثر برگزیده شناخته شد.
الحمد لله و له المنه

در بخشی از مقدمه این کتاب چنین آمده است:
انگیزه و فرآیند تدوین کتاب
در دو دهۀ گذشته که توفیق تدریس تفسیر قرآن در مراکز مختلف حوزوی و دانشگاهی برای این ناچیز فراهم آمد، یکی از دغدغه‌های ذهنی آن بود که آیا می‌توان برای تفسیر سوره‌ها و آیات قرآن، مراحل و الگویی روشمند تنظیم کرد که در سایۀ آن، دو هدف تسهیل در فهم و تفهیم آموزه‌های قرآن تأمین گردد؟

تفکر در این باره از سال ۱۳۸۴ که برای نخستین بار از این ناچیز از سوی نهاد نمایندگی ولی فقیه در دانشگاه‌ها برای تدریس در کارگاه روش تفسیر برای اساتید محترمِ شماری از دانشگاه‌های کشور در مشهد دعوت به عمل آمد، صورت جدی‌تری به خود گرفت. با توجه به آن که تاکنون به پژوهشی در قالب کتاب یا مقاله در این باره برنخوردم، تنظیم دقیق‌تر الگوی تفسیر سُور و آیات قرآن را در دستور کار خود قرار داده و هم‌زمان با تدریس مکرر آن در کارگاه‌های مختلف کشور، تدوین کتابی در این زمینه دنبال شد.

بر این اساس، کتاب با فرآیند ذیل به صورتی که اینک در اختیار خوانندگان محترم و فرهیخته قرار گرفته، به سامان رسیده است:

مباحث این کتاب در بیش از بیست کارگاه «روش‌شناسی تفسیر» که در شهرهای مختلف کشور برگزار شد و مخاطبان آن عموماً اساتید محترم گروه‌‌های معارف و فضلای حوزه و دانشگاه بوده‌اند، تدریس شده و در طول این درس و بحث‌ها و به یُمن نقدها یا پیشنهادهای اساتید فرهیخته، حکّ و اصلاح الگوی نهایی تفسیر، مورد توجه قرار گرفت.

در عموم این کارگاه‌ها ضمن دسته‌بندی اساتید به چند گروه علمی، انعکاس نظرگاه‌های تفسیری شماری از مفسران دربارۀ یکی از سوره‌های کوتاه قرآن در قالب الگوی پیشنهادی به آنان واگذار شده و ارایه نتیجه این تحقیق به صورت کنفرانس علمی در حضور سایر گروه‌ها، از آنان خواسته می‌شد و میزان کارآمدی الگوی پیشنهادی مورد بررسی قرار می‌گرفت. این امر داوری نهایی دربارۀ میزان کارآمدی الگوی مورد نظر را تسهیل نمود.

افزون بر کارگاه‌های پیش‌گفته، مباحث کتاب در برخی از مراکز تخصصی حوزۀ علمیه قم، نظیر مرکز تخصصی تفسیر، مرکز تخصصی مهدویت و دانشگاه معارف اسلامی تدریس شد و افزون بر آن، بخش‌هایی از کتاب در شماری از جلسات مؤسسه «معارف وحی و خرد» که با حضور دوستان قرآن‌پژوه برگزار می‌شود، مورد نقد و بررسی قرار گرفت.
در سال ۱۳۸۶ برگرفته‌ای از مبحث کتاب و طرح تفسیر ترتیبی در چهاردهمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم در تهران ارایه شد و متن پیاده‌شدۀ آن مبحث، در کتاب «گفتگوهای قرآنی» انتشار یافت.[۱]
به همت دفتر جنبش نرم‌افزاری دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، جلسه‌ای با هدف نقد و بررسی طرح تفسیری مورد نظر با حضور دو تن از دوستان فاضل: حجج اسلام قدسی و بهجت‌پور برگزار شد و میزان کارآیی این الگو در به‌دست‌دادن مدالیل آیات، مورد نقد و بررسی قرار گرفت.[۲]
از سال ۱۳۸۸ که توفیق به ثبت‌رساندن مؤسسه «معارف وحی و خرد» برای نگارنده فراهم شد، طرح تدوین «تفسیر جامع قرآن» در دستور کار مؤسسه قرار گرفت و جلسۀ «تفسیر قرآن» با حضور شماری از شاگردان فاضل پایه‌گذاری شد و با گردآوری آرای تفسیری فریقین، آیات نخست سورۀ مبارکه نبأ با نگاه میزان کارآیی الگوی مورد نظر، طی پنجاه جلسه مورد بررسی قرار گرفت.[۳]

به یُمن مراحل مختلف پیشین، محتوای کتاب طی ده سال گذشته به طور پیوسته مورد حکّ و اصلاح قرار گرفت و تلاش شد تا ضمن غنای علمی مباحث، ابهام‌های طرح، برطرف شده و با ارایه نمونه‌ها، کارآمدی عملی آن مورد تأکید قرار گیرد. با این حال هم‌چنان از نقدها و ملاحظات صاحب‌نظران و فاضلان حوزه و دانشگاه استقبال می‌کنیم.
معرفی بخش‌ها و فصول کتاب
مباحث کتاب در پنج بخش به شرح ذیل انعکاس یافته است:

بخش اول: در این بخش با عنوان «بازشناخت کلیاتی در زمینه روش‌شناسی تفسیر» سه فصل آمده است که عبارت‌اند از:

فصل اول: ضرورت اهتمام به دانش‌های مرتبط با تفسیر؛

فصل دوم: میزان اهتمام مفسران به روش‌شناسی تفسیر؛

فصل سوم: ساختار روشمند تفسیری پیشنهادی.

در این بخش ضمن بررسی دانش‌های مرتبط با تفسیر، فواید اهتمام به روش‌شناسی تفسیر و میزان اهتمام مفسران فریقین به آن مورد بررسی قرار گرفته و تصویری از مراحل تفسیر و نکات مطمح نظر در آن‌ها ارایه شده است.

بخش دوم: این بخش با عنوان «روش‌شناسی تفسیر سوره‏ها» شامل ده فصل است که در آن‌ها مراحل ده‌گانۀ تفسیر سوره‌های قرآن مورد بازکاوی قرار گرفته‌اند. این فصول عبارت‌اند از:

فصل اول: نام سوره؛

فصل دوم: شمار آیات؛

فصل سوم: جایگاه سوره؛

فصل چهارم: فضای نزول؛

فصل پنجم: زمان نزول؛

فصل ششم: مکان نزول؛

فصل هفتم: اهداف سوره؛

فصل هشتم: محتوای سوره؛

فصل نهم: ساختار درونی سوره؛

فصل دهم: ساختار بیرونی سوره.

بخش سوم: در بخش سوم با عنوان «روش‌شناسی تفسیر آیات» مراحل تفسیر آیات در ده فصل مورد بررسی قرار گرفته است که عبارت‌اند از:

فصل اول: جایگاه آیه؛

فصل دوم: فضای نزول؛

فصل سوم: مفاهیم واژه‌ها؛

فصل چهارم: نکات ادبی؛

فصل پنجم: نکات بلاغی؛

فصل ششم: ساختار درونی آیه؛

فصل هفتم: ساختار بیرونی آیه؛

فصل هشتم: تفسیر؛

فصل نهم: بررسی روایات؛

فصل دهم: نکات و پیام‌ها.

بخش چهارم: مباحث تطبیقی؛ برای آن‌ که جایگاه مبحث روش‌شناسی تفسیر و میزان اهتمام مفسران فریقین به این امر به صورت تطبیقی روشن گردد، روش شش تفسیر از مهم‌ترین تفاسیر شیعه و اهل‌سنت دربارۀ سوره اخلاص مورد بررسی قرار گرفته است.

سپس به هدف انعکاس عملی الگوی مورد نظر، تفسیر سورۀ مبارکه والعصر بر اساس این الگو ارایه شده است. الگوی ارایه شده ضمن آن که میزان اهمیت و نقش‌آفرینی این مدل را نشان می‌دهد، راه عملی و چگونگی تفسیر آیات قرآن بر اساس این الگو را نشان داده و بسیاری از ابهامات و پرسش‌ها در این زمینه را برطرف می‌سازد. بر این اساس، مباحث این بخش در دو فصل انعکاس یافته است که عبارت‌اند از:

فصل اول: بازخوانی تفسیر سوره اخلاص بر اساس اهم تفاسیر فریقین؛

فصل دوم: تفسیر سوره والعصر بر اساس الگوی مورد تأکید در کتاب.

بخش پنجم: مباحث الحاقی؛ در این بخش از کتاب، دو فصل به شرح ذیل آمده است:

فصل اول: «روش‌شناسی تفسیر موضوعی»؛ در این فصل ضمن تبیین دیدگاه‌ها درباره مفهوم تفسیر موضوعی، تاریخچه و مراحل آن مورد بررسی قرار گرفته است.

فصل دوم: گزارش نشست علمی «روش‌شناسی تفسیر ترتیبی».