آن چه در ذیل می آید، بخش آغازین مقاله ای است از این ناچیز که در سال 1378؛ یعنی حدود بیست سال قبل، در فصلنامه علوم حدیث ، شماره ۱۴، انتشار یافت و در آن مباحث امام خمینی در کتاب «شرح حدیث جنود عقل و جهل» به تفصیل مورد بررسی قرار گرفت.
حديث (جنود عقل و جهل), روايت مفصّلى است كه شيخ كلينى آن را در نخستين باب از ابواب (كافى) آورده است.
سماعة بن مهران, راوى اين حديث, مى گويد: نزد امام صادق(ع) بودم. در حالى كه جمعى از ياران و اصحاب آن حضرتْ گِرد ايشان بودند, سخن از عقل و جهل به ميان آمد. آن حضرت فرمود:(عقل و لشكر او وجهل و لشكر او را بشناسيد تا هدايت شويد).
آن گاه امام(ع), بنا به درخواست راوى با ذكر مقدمه اى درباره چگونگى آفرينش عقل و جهل, لشكريان هر يك از آنها را (كه براى هر يك, 75 لشكر است) بر شمرد.
اين روايت گرانبها با وجود اختصار, تمام صفات حسنه وسيّئه, سجايا و رذائل اخلاقى را برشمرده است.
حضرت امام خمينى(ره) كه در دوران حيات علمى خود, پس از كسب مدارج عالى در فقه, تفسير, فلسفه, عرفان و…, آثار گرانسنگى به رشته تحرير درآورد, به شرح و بسط روايات, بويژه روايات اخلاقى, علاقه خاصّى از خود نشان داده است. چنانكه از كتاب (شرح حديث جنود عقل و جهل) برمى آيد, ايشان پس از تأليف كتاب (شرح چهل حديث) ـ كه از جمله كتابهاى خواندنى آن عارفِ دلسوخته است ـ اين كتاب را نگاشته است.
انگيزه حضرت امام(ره), چنانكه از مقدمه خود ايشان برمى آيد, دو نكته است:
روش متداول علماى اخلاق براى تربيت اخلاقى, از نظر ايشان, ناكارآمد است و به تعبير ايشان, كتب مربوط به اخلاق, به جاى آنكه دوا باشد, نسخه است.
در واقع ايشان معتقد است كه اين كتابها به جاى پرداختن به اصل تربيت و تصفيه نفوس, در چنبره الفاظ و اصطلاحات, گرفتار آمده اند.
حضرت امام(ره) بر اين نكته ها پاى فشرده است كه هدف اصلى و غايت قُصواى صدور روايات, تصفيه نفوس است.4 بدين ترتيب, پيشوايان دينى كه از نظر ايشان اطبّاى واقعى نفوس اند و به راز و رمز تهذيب و تربيت واقف اند, در روايات خود, بهترين شيوه را براى اين هدفْ برگزيده اند و به جاى اينكه نسخه اخلاقى ارائه دهند, خودِ دوا را ارائه كرده اند.
از اين جهت است كه اين عارفِ واله در جاى جاى كتاب با اظهار كراهت از ورود در برخى مباحث اصطلاحى علم اخلاق, از روش متداول علماى اخلاق, عدول كرده و در كتاب (شرح حديث جنود عقل و جهل) و نيز در ساير كتابهاى اخلاقى خود, با شرح و بسطِ رواياتِ پيشوايان دينى از شيوه ايشان در تربيت اخلاق, پيروى كرده است.
كتاب (شرح حديث جنود عقل و جهل) با تحقيق مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(ره), توسط اين مركز در 503 صفحه به قطع وزيرى در سال 1377ش, منتشر شده است.
در مقدمه اين كتاب و در معرّفى آن, چنين مى خوانيم:
كتاب شريف (شرح حديث جنود عقل و جهل), كتابى عرفانى ـ اخلاقى, مشتمل بر مباحث ارزشمند عرفان نظرى, فلسفه اسلامى, اخلاق, شرح احاديث, انسان شناسى, تفسير, همراه با نصايح اخلاقى مى باشد. اين شرح كه به قلم تواناى عارف باللّه و واصل به محبوب, حضرت روح اللّه(ره) به رشته تحرير در آمده است, از كتب بى نظير در نوع خويش به حساب مى آيد.
چنانكه اشاره شد, محتواى كتاب, شخصيّت والاى علمى و اخلاقى حضرت امام(ره) را در رشته هاى مختلف علوم اسلامى به خوبى بازگو مى كند.
البته شايان ذكر است كه در اين كتاب, از ميان يكصد و پنجاه لشكرى كه در روايت براى عقل و جهل برشمرده شده, پنجاه صفت, شرح شده است و حضرت امام(ره), ادامه شرح را به زمانى ديگر, حواله كرده است.
نكات اساسى يى كه مى تواند در معرّفى كلّى اين كتابْ مؤثّر باشد, درپى خواهد آمد.
روش امام(ره) در شرح اين حديث, در غالب موارد, چنين است:
الف) ابتدا يك فقره از روايت را كه در آن جنود عقل و جهل آمده, ذكر مى كند و فصلى را به توضيح آن, اختصاص مى دهد.
ب) برخى از واژه هاى دشوار يا واژه هايى را كه در ارائه تصويرى روشن از صفات اخلاقى مؤثّر, توضيح مى دهد.
ج) به مباحث اساسى يى كه مربوط به تبيين صفت حسنه يا رذيله است, مى پردازد; نظير اينكه صفات حسنه, منطبق با فطرت و صفات رذيله, مخالف با فطرت است و طرح سؤالهايى از قبيل اينكه: راه تحصيل صفات حسنه و گريز از صفات رذيله چيست؟و…
د) روايات و آياتى را كه مربوط به صفات حسنه يا رذيله مورد بحث باشد, ياد مى كند.
هـ) حضرت امام(ره) در فصول كتاب, فصلى را به پند و نصيحت, اختصاص داده است.
چنانكه از لابه لاى مطالب كتابْ هويداست, امام(ره) به بسيارى از كتب روايى, فقه الحديثى, اخلاقى, فلسفى, عرفانى و… مراجعه داشته و به مناسبت, از آنها ياد كرده است.9 در پايان كتاب, بيش از يكصد منبع براى كتابْ ذكر شده است كه نشان دهنده وسعت نگرش و عمق مباحث ايشان است.
حضرت امام(ره) به مناسبت, پس از يادكردِ ديدگاه بزرگانى همچون علاّمه مجلسى,10 فيض كاشانى,11 غزالى,12 صدرالمتألهين,13 شيخ الرئيس,14 خواجه عبداللّه انصاري15 و… به تأييد يا نقد ديدگاه آنها پرداخته است.
صبغه حاكم بر كتاب, صبغه اخلاقى و عرفانى است. از اين رو, كتاب گرچه به دليل شرح و بسط روايت, جزء كتب فقه الحديثى است; امّا به نسبت غلبه صبغه اخلاقى در آن, از زمره كتب اخلاق به شمار مى رود.
نگارنده با توجّه به محدوديت فضاى اين نوشتار, مطالب كتاب را به سه بخش: مباحث اخلاقى, مباحث قرآنى و مباحث فلسفى ـ عرفانى تقسيم كرده و در هر بخش, برخى از ديدگاه هاى حضرت امام(ره) را براى آشنايى خوانندگان محترم با درونمايه اين كتاب و شخصيّت ممتاز مؤلف گرانقدر آن, ارائه كرده است.
با توجّه به صبغه اخلاقى كتاب, بيشتر مطالب مقاله, در فصل مربوط به مباحث اخلاقى آمده است.
تفصیل مقاله را به فصلنامه ارجاع می دهم.
@dr_alinasiri
www.maref.ir
https://t.me/joinchat/AAAAAEHY4kka_o03mgnGIA