محتویات
به لطف الهی #کتاب_روش_شناسی_تفسیر_قرآن در ۸۸۰ صفحه که حاصل ده سال پژوهش استاد #علی_نصیری است در تیراژ ۱۰۰۰ نسخه توسط #انتشارات_وحی_و_خرد به چاپ رسید.
در این کتاب برای تفسیر هر یک از سوره ها و آیات قرآن ده مرحله پیشنهاد شده است.
در لابلای مباحث کتاب تفسیر صدها آیه مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
این کتاب پیش از انتشار در دهمین جشنواره دین پژوهان کشور به عنوان اثر برگزیده شناخته شد.
الحمد لله و له المنه
در بخشی از مقدمه این کتاب چنین آمده است:
انگیزه و فرآیند تدوین کتاب
در دو دهۀ گذشته که توفیق تدریس تفسیر قرآن در مراکز مختلف حوزوی و دانشگاهی برای این ناچیز فراهم آمد، یکی از دغدغه‌های ذهنی آن بود که آیا می‌توان برای تفسیر سوره‌ها و آیات قرآن، مراحل و الگویی روشمند تنظیم کرد که در سایۀ آن، دو هدف تسهیل در فهم و تفهیم آموزه‌های قرآن تأمین گردد؟
تفکر در این باره از سال ۱۳۸۴ که برای نخستین بار از این ناچیز از سوی نهاد نمایندگی ولی فقیه در دانشگاه‌ها برای تدریس در کارگاه روش تفسیر برای اساتید محترمِ شماری از دانشگاه‌های کشور در مشهد دعوت به عمل آمد، صورت جدی‌تری به خود گرفت. با توجه به آن که تاکنون به پژوهشی در قالب کتاب یا مقاله در این باره برنخوردم، تنظیم دقیق‌تر الگوی تفسیر سُور و آیات قرآن را در دستور کار خود قرار داده و هم‌زمان با تدریس مکرر آن در کارگاه‌های مختلف کشور، تدوین کتابی در این زمینه دنبال شد.
بر این اساس، کتاب با فرآیند ذیل به صورتی که اینک در اختیار خوانندگان محترم و فرهیخته قرار گرفته، به سامان رسیده است:
- مباحث این کتاب در بیش از بیست کارگاه «روش‌شناسی تفسیر» که در شهرهای مختلف کشور برگزار شد و مخاطبان آن عموماً اساتید محترم گروه‌‌های معارف و فضلای حوزه و دانشگاه بوده‌اند، تدریس شده و در طول این درس و بحث‌ها و به یُمن نقدها یا پیشنهادهای اساتید فرهیخته، حکّ و اصلاح الگوی نهایی تفسیر، مورد توجه قرار گرفت.
در عموم این کارگاه‌ها ضمن دسته‌بندی اساتید به چند گروه علمی، انعکاس نظرگاه‌های تفسیری شماری از مفسران دربارۀ یکی از سوره‌های کوتاه قرآن در قالب الگوی پیشنهادی به آنان واگذار شده و ارایه نتیجه این تحقیق به صورت کنفرانس علمی در حضور سایر گروه‌ها، از آنان خواسته می‌شد و میزان کارآمدی الگوی پیشنهادی مورد بررسی قرار می‌گرفت. این امر داوری نهایی دربارۀ میزان کارآمدی الگوی مورد نظر را تسهیل نمود.
- افزون بر کارگاه‌های پیش‌گفته، مباحث کتاب در برخی از مراکز تخصصی حوزۀ علمیه قم، نظیر مرکز تخصصی تفسیر، مرکز تخصصی مهدویت و دانشگاه معارف اسلامی تدریس شد و افزون بر آن، بخش‌هایی از کتاب در شماری از جلسات مؤسسه «معارف وحی و خرد» که با حضور دوستان قرآن‌پژوه برگزار می‌شود، مورد نقد و بررسی قرار گرفت.
- در سال ۱۳۸۶ برگرفته‌ای از مبحث کتاب و طرح تفسیر ترتیبی در چهاردهمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم در تهران ارایه شد و متن پیاده‌شدۀ آن مبحث، در کتاب «گفتگوهای قرآنی» انتشار یافت.[۱]
- به همت دفتر جنبش نرم‌افزاری دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، جلسه‌ای با هدف نقد و بررسی طرح تفسیری مورد نظر با حضور دو تن از دوستان فاضل: حجج اسلام قدسی و بهجت‌پور برگزار شد و میزان کارآیی این الگو در به‌دست‌دادن مدالیل آیات، مورد نقد و بررسی قرار گرفت.[۲]
- از سال ۱۳۸۸ که توفیق به ثبت‌رساندن مؤسسه «معارف وحی و خرد» برای نگارنده فراهم شد، طرح تدوین «تفسیر جامع قرآن» در دستور کار مؤسسه قرار گرفت و جلسۀ «تفسیر قرآن» با حضور شماری از شاگردان فاضل پایه‌گذاری شد و با گردآوری آرای تفسیری فریقین، آیات نخست سورۀ مبارکه نبأ با نگاه میزان کارآیی الگوی مورد نظر، طی پنجاه جلسه مورد بررسی قرار گرفت.[۳]
به یُمن مراحل مختلف پیشین، محتوای کتاب طی ده سال گذشته به طور پیوسته مورد حکّ و اصلاح قرار گرفت و تلاش شد تا ضمن غنای علمی مباحث، ابهام‌های طرح، برطرف شده و با ارایه نمونه‌ها، کارآمدی عملی آن مورد تأکید قرار گیرد. با این حال هم‌چنان از نقدها و ملاحظات صاحب‌نظران و فاضلان حوزه و دانشگاه استقبال می‌کنیم.
معرفی بخش‌ها و فصول کتاب
مباحث کتاب در پنج بخش به شرح ذیل انعکاس یافته است:
بخش اول: در این بخش با عنوان «بازشناخت کلیاتی در زمینه روش‌شناسی تفسیر» سه فصل آمده است که عبارت‌اند از:
فصل اول: ضرورت اهتمام به دانش‌های مرتبط با تفسیر؛
فصل دوم: میزان اهتمام مفسران به روش‌شناسی تفسیر؛
فصل سوم: ساختار روشمند تفسیری پیشنهادی.
در این بخش ضمن بررسی دانش‌های مرتبط با تفسیر، فواید اهتمام به روش‌شناسی تفسیر و میزان اهتمام مفسران فریقین به آن مورد بررسی قرار گرفته و تصویری از مراحل تفسیر و نکات مطمح نظر در آنها ارایه شده است.
بخش دوم: این بخش با عنوان «روش‌شناسی تفسیر سوره‌ها» شامل ده فصل است که در آنها مراحل ده‌گانۀ تفسیر سوره‌های قرآن مورد بازکاوی قرار گرفته‌اند. این فصول عبارت‌اند از:
فصل اول: نام سوره؛
فصل دوم: شمار آیات؛
فصل سوم: جایگاه سوره؛
فصل چهارم: فضای نزول؛
فصل پنجم: زمان نزول؛
فصل ششم: مکان نزول؛
فصل هفتم: اهداف سوره؛
فصل هشتم: محتوای سوره؛
فصل نهم: ساختار درونی سوره؛
فصل دهم: ساختار بیرونی سوره.
بخش سوم: در بخش سوم با عنوان «روش‌شناسی تفسیر آیات» مراحل تفسیر آیات در ده فصل مورد بررسی قرار گرفته است که عبارت‌اند از:
فصل اول: جایگاه آیه؛
فصل دوم: فضای نزول؛
فصل سوم: مفاهیم واژه‌ها؛
فصل چهارم: نکات ادبی؛
فصل پنجم: نکات بلاغی؛
فصل ششم: ساختار درونی آیه؛
فصل هفتم: ساختار بیرونی آیه؛
فصل هشتم: تفسیر؛
فصل نهم: بررسی روایات؛
فصل دهم: نکات و پیام‌ها.
بخش چهارم: مباحث تطبیقی؛ برای آن که جایگاه مبحث روش‌شناسی تفسیر و میزان اهتمام مفسران فریقین به این امر به صورت تطبیقی روشن گردد، روش شش تفسیر از مهم‌ترین تفاسیر شیعه و اهل‌سنت دربارۀ سوره اخلاص مورد بررسی قرار گرفته است.
سپس به هدف انعکاس عملی الگوی مورد نظر، تفسیر سورۀ مبارکه والعصر بر اساس این الگو ارایه شده است. الگوی ارایه شده ضمن آن که میزان اهمیت و نقش‌آفرینی این مدل را نشان می‌دهد، راه عملی و چگونگی تفسیر آیات قرآن بر اساس این الگو را نشان داده و بسیاری از ابهامات و پرسش‌ها در این زمینه را برطرف می‌سازد. بر این اساس، مباحث این بخش در دو فصل انعکاس یافته است که عبارت‌اند از:
فصل اول: بازخوانی تفسیر سوره اخلاص بر اساس اهم تفاسیر فریقین؛
فصل دوم: تفسیر سوره والعصر بر اساس الگوی مورد تأکید در کتاب.
بخش پنجم: مباحث الحاقی؛ در این بخش از کتاب، دو فصل به شرح ذیل آمده است:
فصل اول: «روش‌شناسی تفسیر موضوعی»؛ در این فصل ضمن تبیین دیدگاه‌ها درباره مفهوم تفسیر موضوعی، تاریخچه و مراحل آن مورد بررسی قرار گرفته است.
فصل دوم: گزارش نشست علمی «روش‌شناسی تفسیر ترتیبی».
ویژگی‌های کتاب
برای کتابی که اینک در اختیار علاقه‌مندان به مطالعات قرآنی و تفسیری قرار می‌گیرد، ویژگی‌های ذیل را می‌توان برشمرد:
۱. بی‌پیشینگی موضوع
همان گونه که در بخش نخست کتاب خواهیم آورد، در حوزه مطالعات تفسیری مباحثی همچون تاریخ تفسیر، مبانی و قواعد تفسیر و روش‌ها و گرایش‌های تفسیری مورد توجه صاحب‌نظران قرار گرفته است، اما تاکنون کسی بحث و گفت‌و‌گویی حتی در قالب یک مقاله در این باره مطرح نکرده است که آیا تفسیر سوره‌ها یا آیات قرآن می‌تواند از فرآیند و الگویی روشمند پیروی کند؟
باری، همان گونه که در بررسی میزان اهتمام مفسران فریقین به فرآیند تفسیر، خواهیم آورد، شماری از مفسران همچون تفسیر مجمع البیان کوشیده‌اند که محتوا و آموزه‌های تفسیری را در قالبی روشمند ارایه کنند، اما با این حال هیچ‌یک از آنان در باره فلسفه و چرایی قالب مورد نظر خود و ابتناء آن بر مبانی و پیش‌انگاره‌های روشن، سخنی بر زبان جاری نکرده‌اند.
براین اساس، فرآیند و الگویی که برای تفسیر هریک از سوره‌ها و آیات قرآن در این کتاب پیش‌بینی شده، برای نخستین بار طرح شده است.
۲. جامعیت در پیش‌بینی فرآیند تفسیر
از جمله ویژگی‌های این کتاب پیش‌بینی فرآیند تفسیر سوره‌ها و آیات به صورت جامع است؛ به این معنا که معتقدیم با پیش‌بینی ده مرحله در تفسیر هر یک از سوره‌ها و آیات، همه آموزه‌ها و مدالیل آیات و سُور مورد واکاوی قرار می‌گیرد و چنان نیست که گوشه‌ای از زوایای قرآن به محاق غفلت فرو رود.
این در حالی است که در روشمندترین تفسیر موجود در جهان اسلام؛ یعنی تفسیر مجمع البیان، تفسیر سوره‌ها تنها در چهار مرحله دنبال شده است که عبارتند از: ۱. نام سوره؛ ۲. شمار آیات؛ ۳. فضیلت سوره؛ ۴. اعلام مکی و مدنی بودن سوره، در حالی که ما برای تفسیر سوره‌های قرآن ده مرحله و گام معرفی کرده‌ایم.
از سویی دیگر، تفسیر مجمع البیان در تفسیر آیات پنج مرحله را مورد توجه قرار داده است که عبارتند از: ۱. مفاهیم واژه‌ها با عنوان «اللغه»؛ ۲. نکات ادبی با عنوان «الاعراب»؛ ۳. اختلاف قرائات با عنوان «القرائه» ۴. بررسی وجوه و دلایل اختلاف و ترجیح یک قرائت با عنوان «الحجه»؛ ۵. بررسی آراء و دیدگاه‌های تفسیری با عنوان «المعنی».[۴]
از آن جا که با پیش‌انگاره برخورداری قرآن از یک قرائت و مردود بودن قرائت‌های مختلف، پرداختن به مرحله سوم و چهارم بی‌معنا خواهد بود، عملاً محورهای مورد توجه در تفسیر مجمع البیان به سه محور خلاصه می‌گردد که عبارتند از: ۱. لغت؛ ۲. اعراب؛ ۳. معنا. در حالی که بر اساس فرآیند تفسیری مورد نظر ما در این کتاب، تفسیر آیات در ده مرحله دنبال می‌گردد.
۳. ارایه آموزه‌های لازم در تبیین هر یک از مراحل تفسیر
در این کتاب تلاش شده است تا در تمام مباحث، در کنار تبیین هر یک از مراحل تفسیر، آموزه‌های لازم در آن زمینه ارایه شود. به عنوان نمونه، در بررسی فضای نزول آیات و سُور، مباحثی در باره سبب و شأن نزول انعکاس یافته است و در بررسی ساختار درونی و بیرونی آیات و سوره‌های قرآن، در باره پیش‌انگاره‌های وجود تناسب معنایی میان آنها گفت‌و‌گو شده و دیدگاه صاحب‌نظران درباره وجود نظم و انسجام میان سوره‌ها و آیات قرآن مورد بررسی قرار گرفته است.
نیز در بررسی مرحله تفسیر آیات، چگونگی نیازمندی قرآن به تفسیر به‌رغم روشنگری آن، مورد واکاوی قرار گرفته است و در بررسی محور نهم؛ یعنی بررسی روایات، نقش سنت در فهم و تفسیر آیات و نیز در بخش پیام‌ها و نکات، انواع دلالت‌ها مورد بررسی قرار گرفته است. از این نظر کتاب، حاوی اطلاعات مفیدی در زمینه‌هایی از علوم قرآنی، معارف قرآنی و مبانی و قواعد تفسیر است.
۴. ارایه نمونه‌های کاربردی
در عموم مباحثی که در معرفی مراحل تفسیر سوره‌ها و آیات قرآن ارایه شده، نمونه‌هایی متناسب با هر بحث، مورد بررسی قرار گرفته است. برای مثال، در بررسی محور هفتم از مراحل تفسیر سور، یعنی «اهداف سوره» با عطف توجه به دیدگاه صاحب‌نظران و مفسران، اهداف شماری از سوره‌های قرآن را به عنوان نمونه برشمرده‌ایم. نیز در بررسی هر یک از مراحل تفسیر آیات؛ بخشی از مباحث را به بررسی نمونه‌های عینی و کاربردی اختصاص داده‌ایم. بر این اساس، در بررسی فضای نزول، مفاهیم واژه‌ها، نکات ادبی، نکات بلاغی، مرحله تفسیر و بررسی روایات، نمونه‌هایی مورد بررسی قرار گرفته است.
البته از آن جا که کتاب در صدد ارایه مدلی نوین در تفسیر است، در ارایه نمونه‌ها از روش توصیف استفاده شده و از اظهار نظر نهایی در تفسیر آیات، اجتناب شده است.
۵. یادآوری نکات کاربردی
در بررسی هر یک از مراحل تفسیر سوره‌ها و آیات قرآن، در کنار طرح مباحث علمی، برخی نکات و توصیه‌های کاربردی مورد توجه قرار گرفته است. به عنوان نمونه در بررسی محور اول و دوم از مراحل تفسیر سوره‌ها؛ یعنی نام سوره و شمار آیات، نکات کاربردی که باید مورد توجه یک مفسر قرار گیرد، مورد تاکید قرار گرفته است.
نیز در بررسی محور هشتم از مراحل تفسیر آیات؛ یعنی تفسیر و در ترسیم مراحل پنجگانۀ آن، درباره چگونگی گردآوری پرسش‌ها و چالش‌ها و چگونگی مراجعه به تفاسیر مختلف نکات کاربردی مورد توجه قرار گرفته است؛ چنان که در بررسی مرحله نهم؛ یعنی بررسی روایات نیز نکات کاربردی توصیه شده است.
۶. تفسیر شماری از آیات قرآن
از آن جا که در واکاوی هر یک از مراحل تفسیر سُور و آیات، ارایه و بررسی نمونه‌های مختلف را ضروری و مفید دانسته‌ایم، در سرتاسر کتاب تفسیر بسیاری از آیات، با تکیه به دیدگاه‌های اهم تفاسیر انعکاس یافته است. از این جهت مطالعه این کتاب اطلاعات و آگاهی‌های مفیدی در زمینه مدالیل و مفاهیم آیات قرآن در اختیار خوانندگان گرامی می‌گذارد.
در این جا یادکرد این نکته را خالی از لطف نمیبینم که تمام مراحل سامان یافتن نهایی کتاب؛ شامل تتبع گسترده از منابع مختلف به ویژه منابع روایی، تفسیری و کلامیِ فریقین، حروفچینی، ویراستاری، تنظیم کتابنامه، نمونهخوانی و بازنگری نهایی اثر پس از صفحه آرایی مکرر، به صورت شخصی و بدون همراهی کسی انجام یافته است.
سخن آخر
به هر روی، هدف نگارنده از تدوین این کتاب و ارایه الگویی خاص برای تفسیر قرآن، کاستن از ارزش کار و تلاش پیشینیان و میراث برجای ماندۀ تفسیری نیست، بلکه تاکید بر این نکته است که اهتمام به الگو و فرآیند روشمند تفسیری و رعایت محورهای پیشنهادی در تفسیر، به غنا و بالندگیِ هر چه بیشتر محتوایی و ساختاری تفسیر می‌انجامد. چنان‌که پیداست، کتاب در فرآیند طولانی تدوین یافته و نگارنده به‌رغم آماده بودن کتاب برای انتشار در چند سال گذشته، پیوسته کار انتشار آن را به تأخیر انداخت و کوشید ضمن امعان توجه به نظرگاه‌های صاحب‌نظران، الگویی کارآمدتر که می‌تواند مبنای تدوین تفسیر قرار گیرد، به‌دست دهد.
با لطف و عنایات بیپایان الهی، این کتاب پیش از انتشار در سال جاری؛ یعنی سال ۱۳۹۴ در فرآیند داوری دهمین جشنواره تجلیل از آثار برتر دینی، به عنوان یکی از آثار برتر در میان ده اثر برگزیده، مورد تشویق قرار گرفت.
این اتفاق مبارک می‌تواند گواه باشد که تلاش مستمر نگارنده، اتقان مباحث و نوآوریهای ارایه شده در این کتاب، از سوی صاحب نظران مورد تایید قرار گرفته است.
در پایان، سپاس بی‌‌منتهای خود را به پیشگاه خداوندِ فیض‌گستر و مهربان بهخاطر توفیق تدوین این کتاب تقدیم می‌دارم و از ساحت قدسی او می‌طلبم تا توفیق بزرگ و ماندگار تدوین «تفسیر جامع قرآن» را که دربرگیرندۀ آراء مفسران فریقین و انعکاس آموزه‌های قرآن در قالب الگوی روشمندِ مورد نظر خواهد بود، برای نگارنده فراهم آورد.
نیز از ساحت مهرگستر خداوند می‌طلبم که این کتاب را ذُخر و ذخیره ما در روز قیامت قرار دهد و حظّ و ثوابی از آن را به روح والدینام و همه اساتیدی که در رشد ما تاثیرگذار بودند، ارسال فرماید و افتخار خدمت بی‌شائبه به ساحت قرآن و عشق و دلدادگی به این مأدبه و مائده آسمانی و ابتهاج خدمت‌گزاری پیوسته به محضر ولی عصر ـ روحی فداه ـ به عنوان حاملِ جامع اسرار قرآنی را تا فروبستن چشم از این خاکدان، از این ناچیز دریغ نفرماید.
والله هو المستعان
اللهم اجعل القرآن وسیله لنا إلی أشرف منازل الکرامه و سلّما نعرج فیه إلی محل السلامه و سببا نجزی به النجاه فی عرصه القیامه و ذریعه نقدم بها علی نعیم دار المقامه
علی نصیری
قم، مؤسسه معارف وحی و خرد
۲۰/۵/۱۳۹۴
[۱]. هفده گفتار قرآن پژوهی، ص ۴۱۳ ـ ۴۵۱.
[۲]. متن این نشست که در سالن اجتماعات دفتر تبلیغات اسلامی قم در تاریخ ۹/۱۰/۱۳۸۹ برگزار شد، در پایان کتاب انعکاس یافته است.
[۳]. اخبار طرح و گزارش برخی از جلسات آن در سایت مؤسسه به آدرس«www. Maref.ir» منعکس شده است.
[۴] . البته امین الاسلام طبرسی در تفسیرسورههای قرآن، در پارهای از موارد با آوردن عناوینی همچون «النزول» و «القصه» سبب نزول سوره یا رخدادی که سوره به آن ناظر است را تبیین میکند. ر. ک: مجمع البیان فی علوم القرآن، ج ۱۰، ص ۲۰۹، ص ۲۶۵ و ۲۹۱. گاه با آوردن عنوان «النظم» یا عنوان «تفسیرها» در باره چگونگی ارتباط میان دو سوره سخن میگوید. ر. ک: همان، ص ۴۲۱؛ ج ۳، ص ۵ و ص ۲۵۸؛ ج ۴، ص ۶ و ص ۲۱۱ و ص ۴۲۲؛ ج ۵، ص ۶ و ص ۱۵۰و ص ۲۳۹. چنان که در مرحله تفسیر آیات گاه با آوردن عنوان «النزول» سبب نزول آنها را ذکر میکند. ر. ک: همان، ج ۱، ص ۸۷ و ص ۹۸ و ص ۱۰۴؛ ج ۲، ص ۱۸ و ص ۲۱ و ص ۳۰؛ ج ۱۰، ص ۱۱ و ۲۱ و ۱۲۰. گاه با آوردن عنوان «النظم» ساختار و تناسب درونی آیات را مورد بررسی قرار می‌دهد. ر. ک: همان، ج ۲، ص ۲۸ و ص ۶۲؛ ج ۳، ص ۱۴۱ و ص ۱۵۸؛ ج ۱۰، ص ۲۷ و ۲۱۰.
@dr_alinasiri
www.maref.ir
