برگزاری کارگاه «روش شناسی فهم و تفسیر نهج البلاغه»

به همت معاونت تهذیب حوزه علمیه قم، مرکز تخصصی حدیث و قرارگاه خاتم طی ده روز از 1393/5/23 کارگاه «روش شناسی فهم و تفسیر نهج البلاغه» در مجموعه فرهنگی ولایت در شهر قم برگزار شد. در این کارگاه 200 تن از فاضلان حوزه از سراسر کشور حضور یافته و شماری از اساید و صاحب نظران حوزه حدیث مباحثی را در زمینه نهج البلاغه و صحیفه سجادیه ارایه کردند.

حجت الاسلام دکتر علی نصیری طی سه روز مباحثی را در زمینه جایگاه حدیث در منظومه آموزه های دین و روش فه و تفسیر نهج البلاغه ارایه کرد که برگزیده ای از آن در اختیار کاربران مکرم قرار می گیرد:

بسمه تعالی
کارگاه حدیث‏شناسی
قم، 22/5/93

9 – الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قُلْتُ لأَبِي عَبْدِ اللَّه ع رَجُلٌ رَاوِيَةٌ لِحَدِيثِكُمْ يَبُثُّ ذَلِكَ فِي النَّاسِ ويُشَدِّدُه فِي قُلُوبِهِمْ وقُلُوبِ شِيعَتِكُمْ ولَعَلَّ عَابِداً مِنْ شِيعَتِكُمْ لَيْسَتْ لَه هَذِه الرِّوَايَةُ أَيُّهُمَا أَفْضَلُ قَالَ الرَّاوِيَةُ لِحَدِيثِنَا يَشُدُّ بِه قُلُوبَ شِيعَتِنَا أَفْضَلُ مِنْ أَلْفِ عَابِدٍ

بَابُ تَذَاكُرِ الإِخْوَانِ
2 – مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ يَزِيدَ بْنِ عَبْدِ الْمَلِكِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّه ع قَالَ تَزَاوَرُوا فَإِنَّ فِي زِيَارَتِكُمْ إِحْيَاءً لِقُلُوبِكُمْ وذِكْراً لأَحَادِيثِنَا وأَحَادِيثُنَا تُعَطِّفُ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ فَإِنْ أَخَذْتُمْ بِهَا رَشَدْتُمْ ونَجَوْتُمْ وإِنْ تَرَكْتُمُوهَا ضَلَلْتُمْ وهَلَكْتُمْ فَخُذُوا بِهَا وأَنَا بِنَجَاتِكُمْ زَعِيمٌ

5 – عَنْه عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ مُيَسِّرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ لِي أتَخْلُونَ وتَتَحَدَّثُونَ وتَقُولُونَ مَا شِئْتُمْ فَقُلْتُ إِي واللَّه إِنَّا لَنَخْلُو ونَتَحَدَّثُ ونَقُولُ مَا شِئْنَا فَقَالَ أَمَا واللَّه لَوَدِدْتُ أَنِّي مَعَكُمْ فِي بَعْضِ تِلْكَ الْمَوَاطِنِ أَمَا واللَّه إِنِّي لأُحِبُّ رِيحَكُمْ وأَرْوَاحَكُمْ وإِنَّكُمْ عَلَى دِينِ اللَّه ودِينِ مَلَائِكَتِه فَأَعِينُوا بِوَرَعٍ واجْتِهَادٍ

تعریف حدیث
«حديث عبارت است از گفتار غير قرآنى خداوند، معصومان ]اعمّ از پيامبر(صلى الله عليه وآله)، ائمه(عليهم السلام)و فاطمه(عليها السلام)[، صحابه، تابعان و حكايت فعل و تقرير آنان».
گستره میراث روایی
1. احادیث اعتقادی؛ کتاب التوحید، دو جلد نخست کافی، نهج البلاغه و …
2. احادیث اخلاقی؛ مکارم الاخلاق، تحف العقول، سنن النبی
3. احادیث تاریخی؛ احادیث ناظر به جنگ ها و سریه ها و رخدادهای عصر خلفا و عاشورا
4. احادیث علمی؛ نظیر احادیث آسمان و زمین، موجودات مختلف، کتاب التوحید
5. احادیث طبی؛ طب النبی، طب الصادق و …
6. احادیث تفسیری؛ تفسیر نور الثقلین، البرهان، صافی و …
7. احادیث فقهی؛ من لا یحضر، تهذیب و استبصار. کتاب وسائل حاوی 35000 روایت است.
7. احادیث ادعیه؛ نظیر صحیفه سجادیه، مصباح المتهجد، بلد الامین، اقبال الاعمال، مفاتیح
9. احادیث زیارات؛ المزار، بخش زیارت نامه های مفاتیح

مبحث دوم : اهمیت و جایگاه علوم حدیث
برای آن که اهمیت و جایگاه علوم حدیث روشن شود ، گفتار شماری از بزرگان فریقین در این باره را نقل می کنیم .
شهید ثانی : « وأما علم الحديث فهو أجل العلوم قدرا ، وأعلاها رتبة ، وأعظمها مثوبة ، بعد القرآن . . . وهو ضربان : رواية ودراية . . . والثاني هو المراد بعلم الحديث عند الإطلاق . وهو علم يعرف به معاني ما ذكر ، ومتنه وطرقه ، وصحيحه وسقيمه ، وما يحتاج إليه من شروط الرواية وأصناف المرويات ؛ وليعرف المقبول منه والمردود ؛ ليعمل به أو يجتنب عنه . وهو أفضل العلمين ؛ فإن الغرض الذاتي منهما هو العمل . والدراية هي السبب القريب له »
شیخ حر عاملی : « لا شك أن العلم أشرف الصفات وأفضلها ، وأعظمها مزية وأكملها ، إذ هو الهادي من ظلمات الجهالة ، المنقذ من لجج الضلالة ، الذي توضع لطالبه أجنحة الملائكة الأبرار ، ويستغفر له الطير في الهواء والحيتان في البحار ، ويفضل نوم حامله على عبادة العباد ، ومداده على دماء الشهداء يوم المعاد ، ولا ريب أن علم الحديث أشرف العلوم وأوثقها عند التحقيق ، بل منه يستفيد أكثرها بل كلها صاحب النظر الدقيق ، فهو ببذل العمر النفيس فيه حقيق ، وكيف لا وهو مأخوذ عن المخصوصين بوجوب الاتباع ، الجامعين لفنون العلم بالنص والاجماع ، المعصومين عن الخطأ والخطل ، المنزهين عن الخلل والزلل ، فطوبى لمن صرف فيه نفيس الأوقات ، وأنفق في تحصيله بواقي الأيام والساعات ، وطوى لأجله وثير مهاده ، ووجه إليه وجه سعيه وجهاده ، ونأى عما سواه بجانبه ، وكان عليه اعتماده في جميع مطالبه ، وجعله عماد قصره ونظام أمره ، وبذل في طلبه وتحقيقه جميع عمره ، فتنزه قلبه في بديع رياضه ، وارتوى صداه من غير حياضه ، واستمسك في دينه بأوثق الأسباب ، واعتصم بأقوال المعصومين عن الخطأ والارتياب ».
صاحب معالم : « إن إعطاء الحديث حقه من الرواية والدراية أمر مهم لمن أراد التفقه في الدين . . . وقد كان للسلف الصالح – رضوان الله عليهم – مزيد اعتناء بشأنه وشدة اهتمام بروايته وعرفانه . . . ثم خلف من بعدهم خلف أضاعوا حقه وجهلوا قدره ؛ فاقتصروا من روايته على أدنى مراتبها وألقوا حبل درايته على غاربها » .
شيخ عز الدين حسين بن عبد الصمد العاملي در كتاب «وصول الأخيار» : « اعلم أن علم الحديث علم شريف ، وهو من علوم الآخرة ، من حرمه حرم خيرا عظيما ، ومن رزقه رزق فضلا جسيما . قال بعض العلماء : لكل دين فرسان وفرسان هذا الدين أصحاب الأسانيد . »

عبد الهادی فضلی: « فائدته : الحديث الشريف يمثل السنة الشريفة ، والسنة هي المصدر الثاني للتشريع الاسلامي بعد القرآن الكريم . والسنة من حيث الكمية والتفصيلات التشريعية أكثر وأوسع من آيات الأحكام في القرآن . ولأن الحديث اعتمد في تحمله ونقله الرواية الشفوية ثم الرواية التحريرية بالشكل الذي اختلف فيه عن نقل القرآن حيث اعتمد في نقل القرآن طريق التواتر ، ولم يشترط هذا في الحديث ، فجاء أكثر الحديث عن طريق الآحاد ، وخبر الواحد – كما هو مقرر ومحرر في علم أصول الفقه – لا يفيد اليقين بصدوره عن المعصوم إلا إذا اقترن بما يدل على ذلك ، والكثير منه أو الأكثر غير مقترن ، فكان لابد من دراسة سنده أي طريقه الذي وصل به إلينا للتأكد والتوثق من صحة صدوره عن المعصوم ، فوضع العلماء ما يعرف ب‍ ( علم الرجال ) و ( علم الحديث ) لهذه الغاية . وفي ضوئه عد درس وتعلم علمي الحديث والرجال من مقدمات وأساسيات الدرس الفقهي ، وبخاصة في مجال الاجتهاد واستنباط الأحكام الشرعية الفرعية من السنة الشريفة .»
سمعانی : « علم الحديث قال رضه اعلم وفقك الله أن علم الحديث أشرف العلوم بعد العلم بكتاب الله سبحانه وتعالى إذ الاحكام مبنية عليهما ومستنبطة منهما والله سبحانه وتعالى شرف نبينا صلى الله عليه وسلم حيث قال وما ينطق عن الهوى إن هو إلا وحي يوحى .»
ابن صلاح شهرزوری : « هذا وإن علم الحديث من أفضل العلوم الفاضلة وأنفع الفنون النافعة يحبه ذكور الرجال وفحولتهم ويعنى به محققو العلماء وكملتهم ولا يكرهه من الناس إلا رذالتهم وسفلتهم وهو من أكثر العلوم تولجا في فنونها لا سيما الفقه الذي هو إنسان عيونها ولذلك كثر غلط العاطلين منه من مصنفي الفقهاء وظهر الخلل في كلام المخلين به من العلماء ولقد كان شأن الحديث فيما مضى عظيما عظيمة جموع طلبته رفيعة مقادير حفاظه وحملته وكانت علومه بحياتهم حية وأفنان فنونه ببقائهم غضة مغانيه بأهله آهلة فلم يزالوا في انقراض ولم يزل في اندراس حتى أضت به الحال إلى أن صار أهله إنما هم شرذمة قليلة العدد ضعيفة العدد لا تعني على الأغلب في تحمله بأكثر من سماعه غفلا ولا تعنى في تقييده بأكثر من كتابته عطلا مطرحين علومه التي بها جل قدره مباعدين معارفه التي بها فخم أمره .»
جلال الدين سيوطى : «علم حديث دانش شريفى است كه مكارم اخلاق و خوى هاى نيكو را مى طلبد، و از دانش هاى آخرت به حساب مى آيد…» .

مبحث چهارم : رابطه حدیث و علوم حدیث با سایر علوم اسلامی
این رابطه از چهار جهت قابل بررسی است که عبارتند از :
1. از بعد تاریخی بسیاری از علوم اسلامی در دل احادیث شکل گرفت و پس از تطور و تحول هر یک دارای استقلال شده و به علوم مستقل تبدیل شدند . به عنوان مثال تفسیر ، تاریخ اسلام و سیره پیامبر و اهل بیت (ع) ، فقه و کلام از این دست است .
دروس في علم الأصول – السيد محمد باقر الصدر – ج 1 – ص 43
فقد نشأ علم الأصول في أحضان علم الفقه كما نشأ علم الفقه في أحضان علم الحديث . ولم يكن علم الأصول مستقلا عن علم الفقه في البداية ومن خلال نمو علم الفقه واتساع أفق التفكير الفقهي أخذت الخيوط العامة
2. متون حدیثی بخشی از منابع علوم اسلامی را تشکیل می دهد . چنان که تاریخ نقلی ، تفسیر اثری ، کلام نقلی ، فقه نقلی متکی بر متون حدیثی اند .
تاریخ نقلی : نظیر تاریخ طبری ، الکامل فی التاریخ ابن اثیر ،
تفسیر اثری : نظیر تفسیر البرهان ، تفسیر الصافی ، نور الثقلین ، الدر المنثور
کلام نقلی : نظیر الفصول المهمة فی اصول الایمة شیخ حر عاملی ،
فقه نقلی : نظیر من لا یحضره الفقیه ، النجعه
3. بخش مهمی از آموزه ها و گزاره های علوم اسلامی غیر نقلی از مدالیل و مفاهیم روایات شکل گرفته اند . روایات از این جهت به عنوان دومین منبع فهم دین در این علوم نقش آفرینی کرده است .
فقه استدلالی ، عرفان ، کلام و فلسفه اسلامی ، تاریخ تحلیلی ، اخلاق و … چنین اند .
4. در این دست از گزاره ها برای استفاده و استناد به روایات افزون بر متون روایات ، از علوم حدیثی همچون دانش رجال ، درایه و فقه الحدیث نیز استفاده می شود .
به عنوان مثال هر فقیهی برای آن که بتواند برای صدور حکمی به روایتی استناد کند باید افزون بر شناخت متون حدیثی که از جمله مباحث تاریخ حدیث است ، باید با دانش رجال ، مصطلح الحدیث و فقه الحدیث نیز آشنا باشد .
بدین جهت در عموم این دست از دانش ها دانستن یا آگاهی از علوم حدیث از جمله شرایط اظهار نظر و استنباط دانسته شده است .
مبحث پنجم : سنت و قرآن ؛ اشتراکها و تفاوتها
اول : اشتراکها
1. کتاب و سنت هر دو به عنوان مهم ترین منبع دین شناخت به شمار می روند .
2. کتاب و سنت بنا بر نظریه دو گانه انگاری منبعیت و حجیت آنها به صورت مستقل دارای دو ویژگی منبعیت و حجیت اند .
3. کتاب و سنت در عموم مبانی صدوری و دلالی و قواعد فهم و تفسیر دارای اشتراک اند ؛ نظیر امکان و جواز فهم ، حجیت ظواهر ، بهره جستن از متن برای فهم متن و …
4. دلالت بخشی از متون کتاب و سنت قطعی و دلالت بخشی دیگر ظنی است ؛ چنان که اخبار متواتر و آحاد محفوف به قراین قطعی آور بسان قرآن دارای قطعیت صدور اند . بنا براین جمله معروف : « القرآن قطعی الصدور و ظنی الدلالة و السنة ظنی الصدوزر و قطعی الدلالة » در هر دو طرف قضیه دارای اشکال است .
دوم : تفاوتها
1. قرآن دارای حجم و ساختار مشخص است که از سوره فاتحه شروع و به سوره ناس ختم می شود ؛ اما برای روایات شیعه یا اهل سنت نمی توان حجم و ساختار مشخصی ارایه نمود . حتی برشمردن شماری از منابع حدیثی با عنوان کتب اربعه یا صحاح سته این مشکل را برطرف نمی سازد . زیرا اندیش وران شیعه و اهل سنت در برابر پإیرش این امر هماره به سایر منابع حدیثی مراجعه دارند .
2. لفظ و معنای قرآن مستقیماً و بدون کوچکترین دخالت جبرئیل یا پیامبر از ناحیه خداوند صادر شده و قرآن سخن مستقیم خداوند است ؛ اما سنت قول ، فعل و تقریر معصوم است که با کمک عقل و نیز به استناد به آیات قرآن دارای حجیت بوده و مآلاً به خداوند منسوب می گردد .
3. بخشی از سنت با آفت هایی همچون جعل ، نقل به معنا ، خطای راویان ، تصحیف و … روبرو است ؛ در حالی قرآن به هیچ وجه با این آفات روبرو نیست .
4. سنت با پدیده ای به عنوان سند و دانش رجال مواجه است در حالی که قرآن از بررسی سندی بی نیاز است .
5. برغم عرضی بودن سنت در برابر قرآن ، قرآن از جایگاه مهم تر و بلند تری برخوردار است چنان که از آن در حدیث ثقلین با عنوان ثقل اکبر یاد شد .
6. شماری از مبانی فهم و تفسیر احادیث همچون اثبات عدم نقل به معنا ، عدم تصحیف و … از اختصاصات سنت بوده و در باره قرآن جاری نیست .

جایگاه حدیث
سه دیدگاه
1. دیدگاه تفریطی (عدم حجیت احادیث؛ تنها قرآن)؛ قرآنیون
2. دیدگاه افراطی (عدم حجیت مدالیل قرآن؛ تنها حدیث)؛ اخباریان
3. دیدگاه اعتدالی؛ اعتبار قرآن و احادیث (دو گانه محوری)

گستره اعتبار سنت
1. اعتبار احادیث رسول اکرم (ص)، صحابه و تابعان (دیدگاه اهل سنت)
2. اعتبار احادیث پیامبر اکرم (ص) در حوزه مسایل دینی (دیدگاه اهل سنت)
3. اعتبار احادیث معصومان (پیامبر، فاطمه و ائمه (ع)) در غیر از مسایل شخصی
4. اعتبار مطلق روایات معصومان

مراحل بررسی سندی
نقد و بررسی سندی روایات در هشت مرحله قابل انجام است که عبارتند از:
1. بررسی اصالت حدیث؛
2. بررسی اصالت منبع؛
3. بررسی انتساب حدیث به معصوم؛
4. بررسی اتصال سند؛.
5. بررسی هویت راویان؛
6. بررسی شخصیت راویان؛
7. بررسی سایر طرق حدیث؛
8. بررسی ضعف های بیرونی حدیث ؛

این هشت مرحله را در نگاه کلی می‌توان به دو بخش اساسی تقسیم کرد :

بخش اول : اثبات حدیثیّت حدیث
این بخش شامل سه مرحلة نخست است که بر اساس آنها حدیثیّت حدیث اثبات می‌شود. یعنی مشخص می‌شود آنچه که ما به دنبال نقد و بررسی آن هستیم آیا اساساً حدیث است یا نه و در صورتی که بتوان به آن نظیر احادیث صحابه و تابعان حدیث اطلاق کرد آِیا به عنوان یک متن مقدس دینی قابل استناد هست یا نه؟ زیرا ، اگر اثبات شود که آنچه ما در صدد نقد و بررسی آن برآمده‌ایم گفتار مشهوری است که به اشتباه به عنوان حدیث تلقی شده، یا بخاطر انعکاس در منابع غیرقابل‌ اعتماد نمی‌توان به آن استناد کرد یا برغم حدیث بودن و انعکاس در منابع اصیل و معتبر ، بخاطر انتساب به غیر معصوم فاقد حجیّت است، دیگر نمی‌توان به آن اعتماد کرد و با این وضعیت نوبت به بررسی سایر مراحل نظیر اتصال سند، یا بررسی هویت و شخصیت راویان نمی‌رسد .
بخش دوم : اثبات اعتبار حدیث
شامل مرحلة چهارم تا هشتم است که اساسی‌ترین کار نقد و بررسی سندی روایات مربوط به این بخش است. زیرا با فرض برخورداری حدیث از اصالت، اصالت منبع و انتساب به معصوم ، نوبت به این می‌رسد که ببینیم آیا این حدیث از اتصال سند برخوردار است و اگر سند آن متصل است، آیا راویان آن شناخته شده و دارای شخصیت مطلوب در سه حوزه : عقیده، اخلاق و تحدیث‌ اند یا نه .
زیرا با فقدان هریک از این ویژگی‌ها از میزان اعتبار حدیث کاسته می‌شود. در این صورت باید برای حدیث نمرة متناسب با وضعیت سندی آن در نظر گرفت. پیش بینی مرحلة هشتم بدین جهت است که گاه یک حدیث دارای چند طریق مختلف است که ممکن است میزان اعتبار سند آن با تفاوت طرق آن مختلف شود. یعنی یک حدیث یا یک طریق که مثلاً کلینی آورده ضعیف یا حسن یا قوی باشد، و در عین حال همان حدیث با طریق شیخ صدوق صحیح تلقی گردد . در این صورت که حدیث با تعدد طرق نقل شده باشد و متن آنها همسان یا نزدیک به هم باشد ، از نظر محدّثان یک حدیث تلقی می‌گردد، و می‌توان بر اساس صحت یکی از طرق ، آن حدیث را صحیح تلقی نمود . از سوی دیگر باید توجه داشت که در شیوه های رایج نقد بیشتر به مراحل بخش دوم توجه شده و نسبت به سه مرحله بخش نخست و بویژه اصالت حدیث و اصالت منبع تا حدودی غفلت شده است . اینک با توضیحاتی که در باره این مراحل ارایه کرده ایم ، به بررسی این مراحل می‌پردازیم :
1. بررسی اصالت حدیث
برخی از عبارتها و جملات بخاطر کوتاه بودن ، پر مغز بودن ، سلاست و روانی گاه در اثر گذر زمان به عنوان حدیث تلقی شده و چه بسا در موارد فراوانی به عنوان مستمسک علمی یا مستند یک دیدگاه و نگرش مورد استفاده قرار می گیرد. در حالی که اگر احادیث مورد استشهاد مورد بررسی و بازکاوی قرار گیرد، روشن می‌گردد که آنها اساساً حدیث نیستند. و به هیچ وجه به عنوان یک آموزة دینی نمی‌توانند مورد استفاده قرار گیرند. به این دست از عبارت های حدیث نما اصطلاحات «مشهورات فاقد اصالت »، « مشهورات لا اصل لها » اطلاق می‌گردد. اطلاق مشهورات به آنها از آن جهت است که میان السنه وافواه مردم رایج شده اند و اطلاق « لا اصل لها » به آنها نشانگر فقدان اصالت و حدیث بودن آنهاست. البته گاه ممکن است مضامین این دست از جملات صحیح نیز باشد با این حال میان صحت و درستی مضمون با استناد یک سخن به معصوم تفاوت است . از سویی دیگر باید دانست که میان این دست از روایات و احادیث مجعول تفاوت وجود دارد . زیرا در احادیث مجعول پدیده برساختن جمله‌ای به عنوان حدیث با انگیزة نیک یا بد و انتساب آن به معصومان یا صحابه و تابعان وجود دارد. در حالی که در مشهورات چنین نیست که پدید آورنده، آنها را به عنوان حدیث برساخته و به عنوان آموزة دینی ارائه کرده باشد. بلکه چه بسا گفتاری بوده است نغز و پر معنا که به مناسبت خاصی از زبان عالمی صادر شده اما به مرور زمان به خاطر اقبال مردم به آن گفتار کوتاه و نغز، به اشتباه به عنوان حدیث قلمداد شده است. عالمان اهل سنت برای نشان دادن این دست از احادیث کتابهای مختلفی را فراهم آورده‌اند . برای آنکه اهمیت این مرحله باز شناسانده شود، مناسب است مواردی از مشهورات فاقد اصالت را مورد بررسی قرار می‌دهیم .
بررسی نمونه‌‌هایی از عبارتهای حدیث‌ نما
1. «حَسَنات الابرار سَیّئات المقرّبین»
2. «ان الحیاة عقیدة و جهاد»
3. «الصلوة معراج المؤمن»
2. بررسی میزان اعتبار منبع
شماری از احادیث مورد استفاده برغم آن‌که به عنوان حدیث در منابع مختلف از جمله منابع حدیثی نقل شده اند ، بخاطر فقدان اصالت منبع غیرقابل استناد اند، یا باید با وسواس و حساسیت زیادی با آن برخورد کرد .
اهمیت اصالت و اعتبار منبع تا بدان پایه است که شماری از محدثان بزرگ شیعه همچون شیخ حرّ‌عاملی (م)؛ ‌علاًمه مجلسی (1111) و محدّث نوری (م) در بخشی از مباحث مقدماتی یا مباحث پایانی کتاب خود را به بررسی میزان اعتبار منابع مورد استفاده خود اختصاص داده‌اند.
نخستین پرسش مهم در برخورد با یک منبع حدیثی آن است که نام و هویت پدید‌آورندة آن کیست. در صورتی که نام پدید‌آورندة آن اثر مشخص نباشد یا آن که میان دو یا چند تن مردّد باشد به ویژه در آنجا که که برخی از موارد تردید دارای جهتی از ضعف باشد، آن اثر از درجة اعتبار ساقط می‌گردد یا حداقل از میزان اعتبار آن کاسته می‌شود.
برخی از منابع حدیثی که در اختیار ماست از این قبیل‌اند . به عنوان مثال دربارة کتاب سلیم بن قیس هلالی اختلاف جدی وجود دارد که آیا این کتاب موجود همان کتاب واصل سلیم است که بر امام سجاد(ع) عرضه شد یا بنا به ادعای برخی از صاحب نظران راوی آن یعنی ابان بن ابی عیاش مطالبی برساخته از سوی خود بر آن افزوده است. به ویژه آن که برخی رخدادها مربوط به خلافت و امامت تنها در این کتاب گزارش شده یا روایاتی در زمینة تحریف قرآن در آمده است. نیز دربارة تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع) چنین تردید جدّی وجود دارد . شماری اندک آن را تفسیر امام می‌دانند ولی عموم صاحب نظران آن را فراهم ساخته معرفی می‌کنند . مطالب گاه سست و موهونی که در این کتاب آمده بر شدت این تردیدها افزوده است . دربارة تفسیر علی بن ابراهیم قمی نیز چنین تردید هایی در بین است . زیرا برغم جایگاه بلند علی بن ابراهیم قمی، متأسفانه این تفسیر بدون برخورداری از سندی روشن به او نسبت داده شده است و شواهدی در بین است که نشان می‌دهد بخشی از آن از آیة سورة توسط ابوالجارود که دربارة وثاقت و اعتبار او مناقشاتی در میان رجالیان در بین است ، تنظیم شده است .
3. اهتمام به انتساب حدیث به معصوم(ع)
ما در تعریف حدیث در برخی از نگاشته های حدیثی خود تأکید کرده‌ایم که بخاطر تداول استعمال بر قول، فعل و تقریر صحابه و تابعان پیامبر‌(ص) یا صحابة اهل بیت‌(ع) حدیث اطلاق شده است. با این حال، این تداول به این معنا نیست که حدیث غیر معصوم از نظر ما حجّت باشد. و عدم حجیّت گفتار و کردار غیر معصوم جزو مسلمات عقاید امامیه است.
هر چند گاه روایاتی از برخی از صحابة پیامبر با اهل بیت‌(ع) در منابع حدیثی ما انعکاس یافته است. نظیر احادیثی که از سلمان، ابوذر، حذیفه، عبدالله بن مسعود و … نقل شده است. احترام به این احادیث بخاطر جایگاه قابل احترام این دست از صحابه پیامبر است که امامیه از آنان به عدالت و درستی ایمان و عمل یاد می‌کنند. به عبارت دیگر اگر کسی به صحت این دست از روایات تأکید داشته باشد نه به معنای عصمت امثال سلمان و ابوذر است بلکه نشانگر آن است که سلمان و ابوذر بخاطر ایمان و تقوای قابل تحسینی که داشته اند، مطالب ناروا و ناصوابی به نام دین ارائه نمی‌کردند. و اگر روایت از طریق آنان به یک معصوم نرسد، لابد چنان است که آنان خود از مقبول بودن این سخنان نزد معصومان آگاهی داشته‌اند.
و این درست نظر ادعایی است که عموم محدثان اهل سنت برای همة صحابه قایل‌اند. چه، می‌گویند روایات موقوف بر صحابه بخاطر آنکه عملاً بازگو کنندة قول و سیرة پیامبر است، قابل پذیرش است، ادعایی که با این گستردگی و شامل همه صحابه از نظر عالمان شیعه مردود دانسته شده است.
بنابراین در بررسی سندی یک روایت باید توجه داشت که منتهی‌الیه سند به چه کسی منتهی می‌شود. اگر به آن دسته از صحابه‌ای منتهی شود که عالمان شیعه نسبت به عدالت و امانت‌داری آنان تردید دارند یا معتقدند آنان به جای تکیه به قرآن و سنت نبوی به اجتهادات و قیاس‌های شخصی خود تکیه می‌کردند، دیگر نمی‌توان به آن روایت به چشم یک روایت دینی قابل استناد بسان روایت منقول از معصوم نگریست.
به عنوان مثال از عایشه این روایت معروف نقل شده است:
این که اخلاق پیامبر‌(ص) همان قرآن مجسد باشد نکتة بسیار درست و دقیقی است. و معنای آن اینست که می‌توان تفسیر عینی و واقعی آیات قرآن را در منش فردی و اجتماعی پیامبر یافت. اما باید در نظر داشت که بخاطر عدم انتساب این سخن به معصوم تنها تا این حد می‌تواند حامل و حاوی پیام باشد. حال اگر کسی با استناد به این گفتار مدعی باشد که قرآن همان حقیقت محمدیه است و دهها آموزة عرفانی دینی را بر آن مرتبت سازد، دیگر جای اثبات نیست.
یا اگر کسی بخواهد برای توحیه ممانعت از کتابت و تدوین حدیث به گفتار عبد الله بن مسعود یا منش او یا سایر خلفا تکیه کند از نظر ما مردود است. زیرا آنچه از صحابه صادر یا نقل شده فاقد حجت‌ است مگر آن که دلیلی بر حجیّت اقامه شود.
4. اتصال سند
پس از آن‌که روشن ساختیم که حدیث مورد بحث و بررسی واقعاً حدیث است و در کتب و جوامع حدیثی اصیل و معتبر انعکاس یافته و از معصوم نقل شده، مهم ترین دغدغه و مرحله بررسی اتصال یا انقطاع سند است. یعنی به وقت باید بررسی کرد و دید که آیا سند روایت از آخرین راوی نظیر کلینی که روایت را برای ما نقل کرده تا معصومی که روایت از او نقل شده، آیا دارای اتصال سند است یا نه؟ تشخیص این امر عموماً آسان است. زیرا محدثان بزرگ در نقل سند با آوردن عباراتی نظیر «رفعه» یا «فی حدیث مرفوع»، « فی حدیث مرسل»، « فی حدیث مقطوع»، «ارسله» و سایر عبارات مشابه خواننده را از ارسال و انقطاع سند از آغاز یا میانه یا منتهی‌الیه سند تا معصوم مطلع می‌سازند . اما گاه به هر دلیل این امر به آشکارا تبیین نمی‌گردد و تنها با بررسی آحاد راویان و توجه به طبقات روات می‌توان پی برد که فلان روایت برغم برخورداری از اتصال ظاهری دارای انقطاع سند است. به عبارت روشن‌تر فاصلة زمانی راوی و مروی عنه در یک حلقه تا حدّی است که نمی‌توان نقل مستقیم را باور داشت. پس به ناگزیر یک حلقه در سلسله سند مفقود شده و سند دارای انقطاع است .
5. بررسی هویت راویان
یکی از دشواری‌های بررسی سند که در مرحلة نقد خودنمایی می‌کند، پی بردن به هویت همه یا برخی از راویان است که در یک سلسه سند واقع شده است . پیداست که با بررسی هویت آحاد راویان یک حدیث، میزان اعتبار آن حدیث مشخص می‌شود. مثلاً اگر برغم ذکر نام راوی و اتصال سند، از منابع و چالی از آن شخص نامی برده نشده باشد، حدیث مجهول خواهد بود و در اقسام حدیث ضعیف قرار می‌گیرد. یا اگر رجالیان برغم ذکر نام آن راوی از ذکر هرگونه ستایش یا نکوهشی دربارة او سکوت کرده باشند، حدیث مهمل خواهد شد و به خاطر این آفت نیز حدیث جزو احادیث ضعیف شمرده خواهد شد.
یا اگر با مراجعه به قراین مختلف مشخص نشود که مثلاً مقصود از «ابن بصیره» یا «ابی عبدالله» در سند فلان روایت چیست؟ روایت تابع أخسّ مقدمات شده و بالطبع به تناسب ضعیف‌ترین مصداق این دو تن در منابع رجالی تنزل خواهد کرد.
چنان‌که در برابر، اگر مشخص شود که سلسلة راویان یک حدیث مثلاً همگی از ائمه اند ـ که اصطلاحاً به آن سلسلة‌الذهب ـ گفته می‌شود، یا راویان آن همگی جزو اصحاب اجماع هستند، به تناسب مکانت راویان به اعتبار سندی حدیث افزوده می‌شود.
6. بررسی شخصیت راویان
پس از آن که هویت راویان مشخص شد، یکی از مهمترین و شایع‌ترین مراحل برخورد سندی روایات مشخص ساختن شخصیت راویان است. و از آنجا که در مفهوم صحیح از نگاه اهل سنت و نیز شیعه بر سه ویژگی عقیدتی، اخلاقی و حدیثی راوی تأکید شده می‌توان راویان را در این سه حوزه مورد بررسی قرار داد. به عنوان مثال بررسی این که راوی امامی است یا زیدی مربوط به عقیدة راوی است و تعیین این که راوی عادل و مؤثق است ناظر به حوزة اخلاق راوی است و بررسی این که راوی ضابط است یا نه. مربوط به حوزة تحدیث راوی است. و گرچه در تعریف صحیح از نگاه محدثان شیعه قید ضابط بودن نیامده است. اما در مقام بررسی میدانی و عملی کاملاً پیداست که ضابط بودن یا فقدان این صفت برای آنان به عنوان نقطة امتیاز یا ضعف شناخته شده می‌باشد .
نکتة دیگر آن‌که، از نگاه محدثان شیعه حدیث از نظر مراتب صحت و ضعف به چهار دسته اساسی تقسیم می‌شود که عبارتند از: 1. صحیح؛ 2. حسن؛ 3. مؤثق؛ 4. ضعیف. مقصود از حدیث صحیح آن است که در کنار اتصال سند نام تمام راویان دارای ویژگی امامی بودن و عدالت باشند. اگر قید امامی بودن کاسته شود حدیث مؤثق خواهد بود. و اگر به جای تصریح به عدالت تنها به ستایش راوی اکتفا شود، حدیث حسن خواهد بود و اگر حدیث بر سه ویژگی پیشگفته صادق نباشد، حدیث ضعیف خواهد بود .
بر اساس این تقسیم رباعی که از دوران سید بن طاووس یا علامه حلی رایج شد، حدیث را باید در چهار مرتبه و درجه ارزیابی کرد . در حالی که با ملاحظة تفاوت میان عدالت و وثاقت و نیز لحاظ ضبط راوی می‌توان یازده مرحله به نحو پیشگفته برای احادیث در نظر گرفت .
7. بررسی سایر طرق
بر اساس مراحل پیشگفته وقتی به یک حدیث بر‌می‌خوریم پس از اطمینان به حدیث بودن آن و استناد به معصوم و اصالت منبع، اتصال سند، هویت و شخصیت راویان را مورد بررسی قرار می‌دهیم. ممکن است دراین بررسی به این نتیجه برسیم که این حدیث بخاطر فقدان یکی از ویژگی‌های پیشگفته قابل اعتماد نباشد و باید به کناری گذاشته شود. اما باید توجه داشت که گاه عین این حدیث یا مضمونی بسیار مشابه آن با طریقی دیگر و به نقل از منبع حدیثی دیگر نقل شده است و چه بسا ممکن است نقل جدید این حدیث دارای کاستی‌های پیشگفته نباشد.
مثلاً به جای انقطاع حدیث دارای اتصال باشد، و به جای آن‌که یکی از راویان آن فاقد عدالت یا غیر امامی غیر‌مصرح به عدالت باشد، راویان طریق دیگر همگی امامی و عادل باشند. در این صورت بخاطر ضعف سندی یکی از طرق حدیث نمی‌توان سایر طرق را نادیده اانگاشت یا به طور مطلق آن حدیث را ضعیف انگاشت.
8. بررسی ضعف های بیرونی حدیث
از آنجا که عموم احادیث بیش از هزار سال است که مورد توجه اندیش‌وران مسلمان در حوزه‌های مختلف مطالعات و تحقیقات اسلامی قرار گرفته، عموم آنها دارای شاخصه های ویژه‌ای است که جدا از نگاه جزیی به سند و آنها قابل توجیه و بررسی‌اند.
بر این اساس عالمان حدیث افزون بر ویژگی‌های پیشگفته، ویژگی‌های دیگری نیز برای حدیث برشمرده‌اند که می‌تواند باعث تقویت یا تضعیف حدیث باشد.
به عنوان مثال اگر حدیثی از مرز واحد بودن خارج و به مرز شهرت اعم از شهرت روایی، شهرت فتوایی، یا استفاضه و تضافر برسد. از اعتبار بیشتری برخوردار است. و برعکس اگر حدیثی برغم برخورداری از صحت درونی دارای تفرد در نقل باشد یعنی برغم برخورداری از متنی که علی القاعده دیگران نیز باید از آن مطلع باشند، تنها یک راوی آن را نقل کرده باشد، نظیر حدیث «نحن معاشر الانبیاء لم نورث درهماً و دیناراً» که تنها ابوبکر آن را نقل کرده یا مشهور از عمل به آن اعراض کرده باشند، یا دچار شذوذ باشد، یعنی در برابر آن حدیثی مشهور و مخالف متن آن قرار گیرد، در حقیقت دچار ضعف بیرونی شده و نمی‌توان به آن استناد نمود.

برخی از مراحل فهم و تفسیر احادیث

1. فضای صدور روایت
بدون تردید هر گفتاری با هاله ای از قراین درونی و برونی همراه است که به فهم مدالیل آن کمک می کند. یکی از قراین بیرونی گفتار زمینه ها، شرائط و مقتضیات پدید آمدن و صدور آن است که توجه به آن حتی در دانش های امروزین همچون هرمنوتیک مورد تاکید قرار گرفته است. گرچه دانش هرمنوتیک در سومین مرحله از انقلاب فکری غرب شکل گرفت و آمیخته از آموزه های ناصواب است، اما از جمله اصول قابل دفاع در این دانش، توجه به نقش اسباب، شرایط و فضای صدور هر گفتار در فهم آن است.
از زمینه ها و شرایط صدور گفتار در دانش تفسیر به «اسباب النزول» و در علوم حدیث با عنوان «اسباب صدور» یا «اسباب ورود» یاد می شود.
عموم صاحب‌ نظران علوم قرآنی و نیز مفسران بر نقش شناخت اسباب نزول در فهم و تفسیر صحیح‌تر از آیات تاکید کرده‌اند. چنان که بررسی شماری از آیات قرآن به ویژه آیاتی که در آنها از رخدادهای عصر رسالت سخن به میان آمده، ضرورت مراجعه به اسباب نزول آنها را اثبات می کند.
در باره نقش اسباب صدور در روایات و از جمله نهج البلاغه نیز نمی توان تردید کرد و چه بسا عدم توجه به این قاعده کار فهم را دشوار ساخته یا فهمی نادرست بدست دهد.
خوشبختانه سید رضی در آغاز عموم خطبه ها و نامه های امام زمینه های صدور آن را ذکر کرده است. به عنوان نمونه امام در باره چگونگی برخورد با فتنه چنین فرموده است:
«أَيُّهَا النَّاسُ شُقُّوا أَمْوَاجَ الْفِتَنِ بِسُفُنِ النَّجَاةِ وَ عَرِّجُوا عَنْ طَرِيقِ الْمُنَافَرَةِ وَ ضَعُوا تِيجَانَ الْمُفَاخَرَةِ أَفْلَحَ مَنْ نَهَضَ بِجَنَاحٍ أَوِ اسْتَسْلَمَ فَأَرَاحَ هَذَا مَاءٌ آجِنٌ وَ لُقْمَةٌ يَغَصُّ بِهَا آكِلُهَا وَ مُجْتَنِي الثَّمَرَةِ لِغَيْرِ وَقْتِ إِينَاعِهَا كَالزَّارِعِ بِغَيْرِ أَرْضِهِ.» اما اگر زمینه صدور این گفتار را ندانیم، به درستی درنمی یابیم که روی سخن امام با چه کسی است و چرا ایشان این گونه مردم ر از فرو غلتیدن در فتنه ها باز داشته است.
حال به عبارت آغازین این خطبه توجه کنید. آن جا که سید رضی چنین آورده است:
«لما قبض رسول الله (ص) و خاطبه العباس و أبو سفيان بن حرب في أن يبايعا له بالخلافة ذلك بعد أن تمت البيعة لأبي بكر في السقيفة، و فيها ينهى عن الفتنة و يبين عن خلقه و علمه»
اگر گفتار عبدالکریم شهرستانی را بپذیریم که معتقد است اختلاف بر سر خلافت و جانشینی پیامبر (ص) مهم ترین شکاف میان مسلمانان بود و برای هیچ امری به اندازه آن شمشیر کشیده نشد، آن گاه درخواهیم یافت که ماجرای سقیفه بنی ساعده و انتخاب ابوبکر به عنوان خلیفه پیامبر (ص) تا چه اندازه زمینه های فتنه و اختلاف را در میان مسلمانان فراهم آورد. با چنین نگاهی می توان عمق سخن امام را دریافت که فرمود: «أَيُّهَا النَّاسُ شُقُّوا أَمْوَاجَ الْفِتَنِ بِسُفُنِ النَّجَاة»
نیز بدون آگاهی از اسباب صدور نمی دانیم که مخاطب این گفتار امام چه کسانی هستند: «كُنْتُمْ جُنْدَ الْمَرْأَةِ وَ أَتْبَاعَ الْبَهِيمَةِ…» سید رضی با آوردن عبارت «فی ذمّ اهل البصرة» در آغاز این خطبه ابهان آن را برطرف ساخته و مشخص است که این نکوهش خطاب به آن صادر شده است.
از جمله نامه ها و وصایای امام به عبد الله بن عباس گفتار ذیل است:
« لَا تُخَاصِمْهُمْ بِالْقُرْآنِ فَإِنَّ الْقُرْآنَ حَمَّالٌ ذُو وُجُوهٍ تَقُولُ وَ يَقُولُونَ وَ لَكِنْ حَاجِّهِمْ بِالسُّنَّةِ فَإِنَّهُمْ لَنْ يَجِدُوا عَنْهَا مَحِيصاً.» پیداست تا ندانیم که مقصود امام از ضمیر «هم» در جمله «لَا تُخَاصِمْهُمْ» چه کسانی است، مراد امام از نهی عبد الله بن عباس از احتجاج با قرآن روشن نخواهد بود. زیرا امام برای نهی خود استدلال آورد که آنان یعنی مخاطبان ابن عباس از ذو وجوه بودن قرآن سوء استفاده کرده و پیوسته گریزی برای خود می جویند، اما وقتی با آنان با سنت نبوی گفت و گو می شود، راهی برای گریز نمی یابند.
آن چه این گره را باز می کند، توضیح آغازین سید رضی در این باره است. آن جا که می گوید:
«مِنْ وَصِيَّتِهِ ع لِابْنِ عَبَّاسٍ لَمَّا بَعَثَهُ لِلِاحْتِجَاجِ عَلَى الْخَوَارِج.» باری، این خوارج لجوج بودند که به خاطر لجاجت و عصبیت خود زیرا بار مدالیل آیات نمی رفتند.

2. نقش مفاهيم واژه ها در فهم احاديث
واژه ها و الفاظ هر گفتارى مهم ترين ركن معنا دهى آن را تشكيل مى دهند. واژه شناس مشهور قرآن; «راغب اصفهانى» واژه ها را در حكم آجرهاى يك ساختمان دانسته است. در تبيين جايگاه مفردات قرآن مى گويد: «به دست آوردن معانى مفردات الفاظ قرآن نخستين ياور براى دستيابى به معانى قرآن است. درست نظير آن كه براى ساختن يك ساختمان نخستين كمك كار به دست آوردن آجرهاى آن است. و فهم واژه ها تنها در علم قرآن سودمند نيست، بلكه در تمام علوم شرعى نافع است».
از مثال هاى متداول كه بيان گر ميزان تأثير مفاهيم واژه ها در نوع نگرش از متون وحيانى است، واژه يد و صعيد است، كه طبق آيه شريفه: (السارق و السارقة فاقطعوا أيديهما جزاء بما كسبا).
بايد دست دزد بريده شود. اما اين كه از كجاى دست بايد بريده شود بسته به مفهومى است كه واژه «يد» به دست مى دهد. برخى يد را به معناى تمام دست و برخى تا بازو و برخى تا آرنج و برخى تا ساعد و برخى تا مچ و برخى تا سر انگشتان دانسته اند، پيداست طبق هر يك از اين معانى مى بايست دست سارق به طور كامل يا از بازو، يا از آرنج يا از ساعد يا از مچ يا از سر انگشتان او بريده شود.
ظاهراً چنين اختلاف نگرشى تا عصر امام جواد(عليه السلام) ميان فقهاى اهل سنت وجود داشته و باعث سردرگمى در برخورد با حكم سرقت شده بود كه آن حضرت در جلسه اى در حضور معتصم عباسى با استفاده از آيه شريفه: (و ان المساجد للّه فلاتدعوا مع الله أحداً). اثبات نمودند كه مقصود از يد تا بن انگشتان است.
در مباحث غير فقهى نيز مفاهيم واژه ها نقش تعيين كننده اى در معنادهى دارند، كه از نمونه هاى بارز آن واژه «ولى» است. بر اساس مدّعاى متكلمان، محدثان و مفسران شيعه واژه «ولى» در آيه ولايت و نيز حديث غدير «من كنت مولاه فعلى مولاه» به معناى اَوْلى در تصرف، يا همان حكومت و امامت است، اما عالمان اهل سنت آن را به معناى هم پيمان، دوست، ناصر، عاقبت و… دانسته اند. طبق اين تفسير نمى توان به حديث غدير، يا آيه ولايت براى اثبات امامت حضرت امير(عليه السلام)كمك گرفت.
بخاطر نقشى كه واژه ها در معنارسانى دارند، عموم مفسران و شارحان حديث پيش از هر چيز به بررسى واژه هاى قرآن و روايات پرداخته اند.
در روايتى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) چنين نقل شده است: «اكثر أهل الجنّه البُله. بيشتر بهشتان بُلْه ]= زير كان بى اعتنا به دنيايند[.»
«بُله» در لغت به دو معنا آمده است: 1. بلاهت، كودنى و كم عقلى و أبله كسى است كه دچار كودنى است. 2. غفلت از شرّ و بدى، در اين صورت أبله كسى است كه سلامت باطن بر او غلبه داشته و نسبت به دنيا بى اعتنا و نسبت به آخرت رويگردان باشد.
حال جاى اين پرسش است كه كدام يك از اين دو معنا در گفتار پيامبر(صلى الله عليه وآله) اراده شده است. به ويژه آن كه معناى نخست زبان طعنه زنان بر دين را بازخواهد گذاشت. زيرا آنان خواهند گفت كه اسلام چگونه دين كامل و جامعى است كه تنها احمق ها و كودن ها در سايه آن به بهشت مى روند؟!
چنين پرسشى و توهمى در ذهن برخى از اصحاب ائمه(عليهم السلام) نيز وجود داشته و ائمه از اين توهم پاسخ داده اند. روايت ذيل گواه مدعاست:
مسعدة بن صدقه از امام صادق از پيامبر(صلى الله عليه وآله) چنين نقل كرده است: «دخلت الجّنه فرأيت اكثر أهلها البُلْه. وارد بهشت شدم و بيشتر ساكنان آن را «بُله» يافتم. مسعدة مى گويد: از امام صادق(عليه السلام) پرسيدم: معناى بُلْه چيست؟ امام(عليه السلام) فرمود: «العاقل فى الخير، الغافل عن الشرّ، الذى يصوم فى كل شهر ثلاثة ايام. كسى كه در زمينه خير عاقل و از شر غافل است و در هر ماه سه روز روزه مى گيرد.»
امام(عليه السلام) براساس اين روايت تبيين نمود كه مقصود از «بله» در كلام پيامبر(صلى الله عليه وآله) نادانى و حماقت نيست بلكه معناى دوم پيشگفته مقصود است.

3. نکات ادبی
پس از نقش اساسى كه واژه ها در معنادهى ايفاء مى كنند، نوبت به نوع چينش و نوع ارتباطى مى رسد كه واژه ها نسبت به يكديگر پيدا كرده و ساختار جملات را مى سازند. با توجه به اين كه در زبان عربى ساختار جملات از تنوع زيادى برخوردار بوده و هر يك از نوع چينش جملات در نوع معناى آنها مؤثّر است، دقت در اين امر كه با آگاهى گسترده از علم نحو و بكار بستن قواعد آن ميسور است، امرى ضرورى مى باشد.
اين امر اختصاص به احاديث ندارد، بلكه درباره قرآن نيز صادق است. به عنوان مثال در ذيل آيه شريفه: (و ما يعلم تأويله إلاّ الله و الراسخون فى العلم يقولون امنا به كلٌّ من عند ربّنا) و تأويل آن را جز خدا و ريشه داران در دانش كسى نمى داند و آنان كه مى گويند: ما بدان ايمان آورديم، همه از جانب پروردگار است».
مباحث مفصّلى در نوع تركيب اين آيه ارايه شده است، برخى از مفسّران و نحويان عطف «الراسخون فى العلم» بر «الله» را مطابق با قواعد نحوى دانسته، در نتيجه گفته اند كه راسخان در علم نيز از تأويل قرآن آگاه اند.
گروهى نيز آن را مخالف قواعد نحوى دانسته و نتيجه گرفته اند، كه آگاهى از تأويل متشابهات منحصر به خداوند است، يا آن كه براى اثبات آگاهى راسخان در علم از تاويل قرآن مى بايست از دليل ديگرى كمك گرفت.
از نمونه هاى ديگر اختلاف در نوع تركيب، آيه وضو است. در اين آيه چنين آمده است: (يا ايها الذين امنوا إذا قمتم الى الصلوة فاغسلوا وجوهكم و أيديكم الى المرافق و امسحوا برؤسكم و ارجلكم الى الكعبين) اى كسانى كه ايمان آورده ايد، چون به (عزم) نماز برخواستيد، صورت و دستهايتان را تا آرنج بشوييد و سر و پاهاى خودتان را تا برآمدگى پيشين ]هر دو پا[ مسح كنيد».
در تركيب اين آيه از دو جهت اختلاف شده است:
الف. مفسران و فقهاى اهل سنّت مى گويند: «الى» در فقره «الى المرافق» به معناى انتهاى غايت است. بنابراين وضوى دستها مى بايست از سر انگشتان به سمت آرنج انجام گيرد، اما فقها و مفسران شيعه معتقدند: «الى» در اينجا به معناى «مع» است. يا برخى; هم چون شيخ طوسى در گفتارى دقيق تر گفته است: آيه در مقام بيان حد شستن دستهاست و از تبيين چگونگى شستن كه از سر انگشتان به طرف آرنج باشد، يا به عكس ساكت است و اين امر به سنّت موكول شده است.
ب. مفسّران و عموم فقهاى اهل سنت معتقدند كه كلمه «ارجلكم» به «ايديكم» معطوف است. بنابراين درباره پاها بايد غسل (= شستن) انجام گيرد نه مسح، اما در برابر مفسران و فقهاى شيعه مى گويند: بر اساس قاعده «الاقرب يمنع عن الأبعد» عطف مورد ادّعا نادرست است و واژه «ارجلكم» به «رؤسكم» معطوف بوده در نتيجه درباره پاها مى بايست مسح انجام گيرد.
مى بينيم كه نوع تفسيرى كه بر اساس مباحث نحوى از نوع چينش آيات قرآن به دست مى دهيم تا چه اندازه در نوع معنادهى و تفاوت آنها مؤثّر است. روايات نيز از اين جهت عين قرآن است، كه گاه بخاطر نوع نگرش در تركيب جملات روايات، معانى متفاوتى از آنها به دست مى آيد.
به عنوان مثال، در روايت معروفى آمده است: «إنّ الله خلق آدم على صورته» از ظاهر اين روايت ـ بر اساس بازگشت ضمير صورته به الله ـ ، چنان كه مدافعان تشبيه و تجسيم مى گويند، استفاده مى شود كه خداوند آدم را بسان صورت خود آفريده; پس خداوند نيز داراى قد و قامت و قواره است. سيد مرتضى در تبيين اين روايت مى گويد: «ممكن است ضمير به جاى الله به آدم ارجاع شود كه در اين صورت معناى روايت اين است: خداوند آدم را بر صورتى كه با آن قبض روح مى شود آفريده است; يعنى صورت آدمى از آغاز تا پايان حيات ثابت است. برخى نيز گفته اند: به رغم بازگشت ضمير به الله، اضافه، تشريفيه، است نه حقيقيّه; نظير اضافه در آيه: (نفخت فيه من روحى) در اين صورت نيز تجسيم استفاده نمى شود».

4. نکات بلاغی
چنان كه گفته شد، روايات، منطبق با زبان عرف صادر شده و در زبان محاوره اى عرف و نيز در شعر و نثر پديده هايى; هم چون مجاز، تشبيه، استعاره، تمثيل يا نمادگويى، حذف بخشى از گفتار با تكيه بر قرائن و… وجود دارد، بى آن كه در فهم آنها دچار چالش جدى شويم. اگر مجموعه اى از گفتارى كه در يك روز با آن روبرو مى شويم را مورد توجه قرار دهيم مى بينيم كه حجم قابل توجهى از اين پديده ها در گفتار ما متداول است.
قواعد معانى و بيان در آيات قرآن نيز به صورت گسترده منعكس شده است. به عنوان مثال در آيه: (ثم استوى إلَى السماء و هِىَ دخان فقال لها و للارض ائتيا طوعاً أو كرهاً قالتا أَتينا طائعينَ) سپس آهنگ ]آفرينش[ آسمان كرد و آن بخارى بود، پس به آن و زمين فرمود: خواه يا ناخواه بياييد. آن دو گفتند: فرمان پذير آمديم».
شمارى از مفسّران گفته اند: زبان اين آيه زبان تمثيل است; يعنى مخاطبه واقعى ميان خداوند با آسمان و زمين ـ كه جماد و فاقد شعوراند ـ ، صورت نگرفته است، بلكه كرنش و اطاعت پذيرى كامل آنها به صورت زبان حال و در قالب گفت و شنود به تصوير كشيده شده است.
و نيز آياتى، نظير: (و جاء ربك و الملك صفاً صفاً). و (فرمان) پروردگارت و فرشته (ها) صف در صف آيند». و (وجوه يومئذ ناضره الى ربّها ناظرة) ـ در آن روز چهره هايى شاداب اند، به سوى پروردگار خود مى نگرند». به مجاز حذف تفسير شده است.
برخى از مفسران گفته اند: در اين دو آيه واژه «رحمت» حذف شده است. بدين ترتيب مقصود از آمدن خداوند آمدن رحمت اوست و منظور از نگريستن به خداوند نگريستن به رحمت اوست. بنابراين از اين آيات جسمانيت خداوند به دست نمى آيد.
و نيز در روايت معروفى درباره آفرينش عقل چنين آمده است:
«لمّا خلق الله العقل استنطقه، ثم قال له: أقبل، فاقبل، ثم قال له: أدبر، فأدبر…; هنگامى كه خداوند عقل را آفريد آن را به نطق درآورد و به او فرمود: پيش بيا و عقل پيش آمد. آنگاه فرمود: عقب رو و عقل به عقب بازگشت».
برخى از شارحان اين حديث گفته اند كه مقصود از اين روايت، مخاطبه واقعى ميان خداوند و عقل نيست، بلكه تصويرى از زبان حالِ عقل است. به عنوان مثال علاّمه مجلسى آورده است كه به گفت و گو پرداختن با عقل، پشت و رو كردن عقل از باب استعاره تمثيليه است تا نشان دهد كه محور تكاليف، كمالات و ترقيات عقل است.
هم چنين در برخى از روايات از گريه آسمان و زمين بر مرگ مؤمن سخن به ميان آمده است. نظير روايت امام كاظم (عليه السلام) كه در آن آمده است:
«إذا مات المؤمن بكت عليه الملائكة و بقاع الارض التى كان يعبد الله عليه; هر گاه مؤمنى از دنيا برود، فرشتگان و بخش هايى از زمين كه بر روى آنها خداوند را عبادت كرده، براى او مى گريند».
گريه فرشتگان حقيقى است، اما گريه مناطقى از زمين كه بر روى آن عبادت كرده ممكن است از باب مجاز و تمثيل باشد.
علاّمه شعرانى در حاشيه اين روايت چنين آورده است:
«چنين گفتارى در زبان عربى و فارسى متداول است. شاعر عربى مى گويد:
لما اتى خبر الزبير تواضعت *** سور المدينة و الجبال الخشع
هنگامى كه خبر زبير آمد، ديوار شهر و كوه ها تواضع كردند و سر به خاك ساييدند.
و فرزدق، يا جرير گفته است:
و الشمس طالعة ليست بكاشفة *** تبكى عليك نجوم الليل و القمرا
و خورشيد در عين طلوع آشكار نيست و ستارگان آسمان و ماه بر تو مى گريند.
و در شعر فارسى چنين آمده است:
ماتم سراى گشت سپهر چهارمين *** روح الامين به تعزيت آفتاب شد
گردون سر محمّد يحيى به باد داد *** محنت رقيب سنجر مالك رقاب شد».
هم چنين ملاصالح مازندرانى احتمال داده كه اين روايت از باب مبالغه در بزرگداشت مؤمن است; زيرا عرب در مرگ انسان هاى گران قدر از باب مبالغه در شأن آنان مى گويد كه آسمان و زمين بر او مى گريند.
در برخى از روايات آمده است كه آسمان و زمين بر شهادت امام حسين (عليه السلام)چهل شبانه روز گريسته اند. به نظر مى رسد اين روايات نيز بر زبان نمادين و مجاز تمثيل قابل حمل است.
عبدالله بن عمر اين روايت را از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل كرده است:
«ان قلوب بنى آدم كلها بين أصبعين من أصابع الرحمن يصرفها كيف شاء ثم يقول: قال رسول الله(صلى الله عليه وآله)عند ذلك: اللهم مصرف القلوب صرّف قلوبنا الى طاعتك، همانا تمام دل هاى انسان ها ميان دو انگشت از انگشتان خداوند است آنها را هر آن گونه كه مى خواهد مى چرخاند، آنگاه ابن عمر گفت پيامبر(صلى الله عليه وآله) در اين هنگام فرمود: «خدايا كه گرداننده دلهايى، دل هاى ما را به سوى اطاعت خود بگردان.»
پيداست كه از ظاهر روايت وجود انگشتان براى خداوند و جسمانى بودن حضرت حق استفاده مى شود، و اين روايت از اين جهت شبيه آياتى نظير: «يد الله فوق ايديهم» و «قال يا ابليس ما منعك ان تسجد لما خلقت بيدى» است كه از ظاهر آنها جسمانيت خداوند استفاده شده است. آنچه كه مفهوم صحيحى از حديث پيشگفته و نيز آيات نقل شده را بدست مى دهد قرينه عقلى است. به اين معنا كه برهان عقلى مى گويد به خاطر استحاله جسمانى بودن خداوند از اين روايات و آيات معانى ظاهرى آنها اراده نشده است.