استاد معرفت احیاگر علوم قرآنی

استاد معرفت احیاگر علوم قرآنی
  • ناشر: وحی و خرد
  • نوبت چاپ: اول، تابستان ۱۳۹۰
  • شمارگان: ۱۰۰۰
  • نسخه الکترونیک: لینک کتاب

استاد معرفت را باید به خاطر تلاش مستمر و خالصانۀ علمی و روح تازه ای که به مطالعات قرآنی دمید، پرچمدار رویكرد نوین به علوم قرآن در كشور دانست. نگارنده که افتخار شاگردی ایشان را دارد، در این کتاب که در چهار فصل فراهم آمده، گوشه هایی از اندیشه های قرآنی این استاد فرزانه را مورد بازکاوی قرار داده است.
در مقدمه این کتاب چنین آمده است:
چند سالی  است كه از غروب خورشید قرآن پژوه و مفسري فرزانه، فقیهی ژرف اندیش، محققی پر تلاش، خستگی ناپذیر و زمان شناس، استادی دلسوز و شاگرد پرور، عالمی ربانی و متخلق به اخلاق قرآنی، اندیشه‌وری متواضع و مردمی ، مجاهدی مدافع آرمان‌های انقلاب اسلامی و پدر شهید ، آیت الله شیخ محمد هادی معرفت (ره) می‌گذرد.
استاد فرزانه‌ای كه با فقدانش  در عرصه تحقیقات و پژوهش‌های قرآنی خلأی ایجاد شد كه به اذعان اندیش‌وران معاصر، به سادگی و به این زودی پر نخواهد شد.
مرحوم آیت الله معرفت در میان خاندانی علمی چشم به جهان گشود و در دامان تباری اهل علم و فضیلت پرورش یافت و توفیق بهره‌مندی از سه حوزه بزرگ، مهم و تأثیرگذار شیعه یعنی حوزه‌های علمیه كربلا، نجف و قم را یافت و از دانش اساتید و فرزانگان ناموری هم چون امام خمینی و آیت الله خویی بهره یافت.
ایشان بر اساس حسّ مسئولیت ‌شناسی و سنگربانی از مرزهای عقیدتی دین كه بر اساس آموزه‌های اهل بیت (ع) بر عهده عالمان گذشته شده است، با تشكیل لجنه‌ای، پاسخگویی به پرسش‌های محافل علمی روز را در دستور كار خود قرار داد.
هم چنین بر اساس همین احساس مسئولیت به برطرف كردن ضعف تحقیقات و آثار متأخر شیعه در عرصه علوم قرآنی اهتمام ورزید. او بیش از نیم قرن از عمر با بركت خود را در كنار اهتمام به تحقیقات فقهی، وقف تحقیق و پژوهش در عرصه قرآن نمود.
بر هر قرآن پژوهی هویداست كه تدوین كتاب‌های گرانسنگ و ماندگاری هم چون «التمهید فی علوم القرآن»، «شبهات و ردود» ، «التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب » و «التفسیر الاثری الجامع » نشانگر تفطن و اهتمام ایشان به نیازها و ضرورت‌های عصر بوده است.
این آثار ارزشمند در كنار ارایه اندیشه‌های قویم در عرصه قرآن پژوهی و دفاع از حریم و حرمت قرآن، نه تنها جایگاه تشیع را در حوزه مطالعات و تحقیقات قرآن به جهانیان بازشناساند،بلكه بسیاری از تهمت‌های ناروا به حریم شیعه را از اساس باطل ساخت، نظیر تهمت باورمندی شیعه به تحریف قرآن که استاد معرفت با تدوین کتاب «صیانة القرآن من التحریف » به دفع این شبهه پرداخت.
بدون تردید آثار استاد معرفت به سبب غنای علمی ،تتبع طاقت‌ فرسا، اتقان و استواری قلم جزو آثار ماندگار خواهد بود، آثاری كه قرن‌ها در محافل علمی داخلی و خارجی نورافشانی خواهد كرد. اما حاصل پر بركت این استاد فقیه فرزانه تنها به این امر محدود نمی‌گردد.
باید اذعان كرد كه آیت الله معرفت با تلاش مستمر و خالصانه علمی خود،پس از علامه طباطبایی،روحی تازه به مطالعات قرآنی در سراسر كشور دمید. بدون تردید ایشان را باید پرچمدار رویكرد نوین به علوم قرآن در كشور دانست.
افزون بر این، استاد به سبب برخورداری وافر از روحیه مهر ورزی و شفقت پدرانه، در تربیت شاگردان توفیق فراوانی داشته است به گونه‌ای كه شاگردان و دست پروردگان ایشان به مثابه شجره طیب پر برگ و بار در گوشه و كنار كشور اسلامی، سالیان متمادی به نشر و تعمیق معارف و فرهنگ قرآن خواهند كوشید.
 فقیه و مفسر فرزانه كه به اذعان خویش به یُمن قرآن با ابتهاج و نشاط روحی كامل ساعتی از تحقیق، تدریس و تبلیغ دین نیاسود، در حالی به دیدار حق شتافت كه طی چند سال پایانی عمر، تدوین یك دوره تفسیر روایی را با عنوان «التفسیر الاثری الجامع» كه با كمك شماری از شاگردان دنبال می‌شد، وجهۀ همت خود ساخته بود و با عشق و شیدایی وصف ناپذیر، تكمیل آن را انتظار می‌برد.
باری، همت والا، تلاش خستگی ناپذیر، روح دفاع از ارزش‌های دینی و فرهنگ اهل بیت(ع)، كنكاش بی‌وقفه برای رسیدن به حقایق علمی، ابتكار و نوآوری، شجاعت و شهامت در ابراز آرای بدیع، اخلاق حسنۀ قرآنی، روی گشاده و چهره‌ای بشّاش، وقار و متانت، رأفت و مهربانی، تواضع و فروتنی، خدمت بی‌شائبه و برآورده ساختن مشتاقانه نیازهای علمی مراجعه كنندگان از استاد معرفت خورشیدی ساخت كه هماره در اذهان و قلب‌ها خواهد درخشید و در دفتر تاریخ در كنار همۀ عالمان، فقیهان و مفسّران ربانی جاودانه خواهد بود.
مرحوم استاد معرفت (ره) در طول بیش از پنجاه سال تلاش مستمر و خستگی ناپذیر علمی الگویی موفق از یک محقق در حوزه تحقیق و پژوهش های دینی از خود به تصویر کشید که می تواند برای بسیاری از ما درس آموز باشد.
آشنایی نگارنده با استاد معرفت
نخستین آشنایی نگارنده با مرحوم استاد معرفت به خبر کوتاهی باز می گردد که در دهه شصت در روزنامه جمهوری اسلامی منتشر شده و در آن آمده بود که ایشان حرمت مطلق موسیقی را مردود می داند. انعکاس این خبر در روزگاری که نگارنده در حوزه علمیه مشهد اشتغال به تحصیل داشت و فضای آن روز حوزه مباحثی از این دست را بر نمی تافت، جالب می نمود.
این آشنایی زمانی شکل واقعی به خود گرفت که ایشان هر هفته بنا به دعوت دانشگاه علوم اسلامی رضوی از قم به مشهد عزیمت می کرد و مباحث علوم قرآنی را برای جمع کثیری از فاضلان حوزه تدریس می نمود.
آن چه که بر عمق و دامنه این آشنایی افزود، زمینه ای بود که مدیریت گروه علوم قرآنی دانشگاه رضوی برای نگارنده فراهم ساخت تا از این رهگذر با ایشان و سایر اساتید حشر و نشر بهتر و بیشتری داشته باشد.
به حقیقت جاذبه منش علمی و اخلاقی استاد معرفت از همان آغازین روزها نگارنده را تحت تاثیر خود قرار داد و نوعی دلبستگی، علاقه و عشق نسبت به منش ایشان در خود احساس کرد. این امر سبب می شد که عموماً تا پاسی از شب همراهی با استاد را غنیمت شمارد و ساعت ها در زمینه مسائل مختلف با وی به گفتگو پردازد.
ایشان برای نخستین بار با پیشنهاد تدوین مقالات علمی و دعوت از فاضلان درس، برای ارایه و دفاع از محتوای مقالات که به صورت مکرر در درس های مختلف ایشان دنبال شد، روح تحقیق و پژوهش را در ما زنده کرد.
باری، نگارنده سالیانی در حوزه درس خوانده بود و به لطف الاهی کم و بیش با نگاشتن حتی پیش از آغازیدن به تحصیل در حوزه آشنایی داشت، اما تا آن روز که قریب به ده سال از حضور در حوزه می گذشت کسی از ما نخواست که در زمینه ای از مسائل علمی و دینی مطلبی بنگاریم.
استاد معرفت تنها از ما نمی خواست که نگاشته ای هر چند کوتاه فراهم آوریم، بلکه نگاشته های ما را با کمال لطف و امعان نظر مطالعه می کرد و برخی از نکات را متذکر می شد و از ما می خواست تا آن را در جمع ارایه کنیم و از همه مهم تر آن که پیوسته بر لزوم تحقیق و پژوهش تاکید می کرد و تجارب خود در این زمینه را در اختیار ما می گذاشت.
ما اساتید مختلف را قبل و پس از ایشان تجربه کردیم، اما عموماً تنها دارای حیثیّت تدریس بودند نه تحقیق، به عبارت روشن تر مدرّسان خوب و ورزیده ای بودند، اما اهل تحقیق و پژوهش نبوده و توشه ای در این زمینه نداشتند و برخی نیز که در کنار تدریس، اهل تحقیق و تدوین کتاب بودند، برای خود مسئولیتی برای ایجاد یا تقویت روح تحقیق در میان شاگردان قائل نبوده و از این جهت زمانی را برای این دست از کارها صرف نمی کردند و حاضر نبودند مجالی به شاگردان خود بدهند.
از یاد نمی برم که از مشهد همراه یکی از دوستان فاضل با چه عشق و شوری خدمت یکی از اساتید بزرگ و برجسته حوزه که همینک از معاریف است، رسیدیم. این استاد مکرم به محض گشوده شدن درب و دیدن ما که سابقه مودت و آشنایی کامل در بین بود، با لحنی تلخ و گزنده فرمود: فقط چند دقیقه می توانم خدمت شما باشم!
نیز از یاد نمی برم که به مناسبتی از مشهد روانه تهران شدم تا در منزل یکی از محققان مبرّز و پرکار حضور یافته و در باره مسائلی از ایشان نظرخواهی کنم. همت و پشتکار آن عالم فرزانه مایه تحسین بود. وی در حین گفتگو به فیش های تحقیقاتی خود که در سویی از اتاق پذیرایی روی میز چیده شده بود، اشاره کرد که دستمایه کار جدید او بود.
اما ناگهان به گونه ای از جا برخاست و میان من و آن فیش ها که اصلاً قابل رؤیت نبودند، چنان حائل شد که گویا در پشت سر او اینک یکی از محارمش قرار گرفته و من نیز لابد به قصد سوء، چشم به او دوخته ام! پیدا بود که جناب ایشان چنان برای آن فیش ها حرمت قائل بود که کوچکترین نگاه به آنها را که در نیّت من نیز نبود، برابر با سرقت آنها می دانست!
به راستی آیا این دست از رویّه ها و رفتار ها به رشد علم و معنویت در حوزه و دانشگاه می افزاید؟!
حال این دست از روحیه ها و رفتارها که متاسفانه گاه در میان برخی از اساتید مشاهده می شود، را مقایسه کنید با روحیه استادی که به رغم اشتغالات علمی مختلف، با تمام اشتیاق شما را به حضور می طلبد تا دغدغه های علمی و ذهنی شما را بشنود و همه توشه و توان خود را بکار می گیرد تا گره از مسأله علمی یا اخلاقی شما بگشاید و تجارب خود را بی هیچ دریغی در اختیار شما می گذارد. باری، مرحوم استاد معرفت چنین بود.
همراهی این ناچیز با استاد معرفت پس از دوران تلمذ در مشهد، در قم نیز به صورت های مختلف از جمله با حضور در درس خارج فقه و ترجمه و تدوین برخی از آثار در باره کتب و اندیشه های قرآنی ایشان هم چنان استمرار یافت که مناسب می بینم فهرست آنها را بازگو نمایم:
1. ترجمه کتاب «صیانة القرآن من التحریف»؛ این کتاب با عنوان «تحریف ناپذیری قرآن» با همکاری مشترک موسسه التمهید و سمت در سال 1379 انتشار یافت و از جمله متون درسی مقطع کارشنایی ارشد معرفی شد. این ناچیز همان گونه که در مقدمه ترجمه آوردم، افزون بر تلمذ مباحث کتاب، تمام ترجمه را بر استاد عرضه کردم.
این کتاب از چند جهت برای این ناچیز ارزشمند است، زیرا از سویی نخستین کتابی بود که هر چند در قالب ترجمه به نام این ناچیز منتشر شد و از سویی دیگر استاد معرفت در تقریظی که بر ترجمه نگاشتند، نگارنده را مورد مهر و ملاطفت قرار دادند.
2. ترجمه جلد پنجم کتاب «التمهید فی علوم القرآن»؛ این ترجمه بنا به پیشنهاد فرزند استاد و پس از ارتحال ایشان در سال 1389 انجام گرفت و امید است در ردیف ترجمه سایر مجلدات التمهید انتشار یابد. گفتنی است که جلد پنجم التمهید در عین حجیم بودن، بخاطر پرداختن به اعجاز بیانی قرآن و انعکاس آراء و دیدگاه های صاحب نظران در زمینه علوم بلاغی از صعوبت و دشواری خاصی برخوردار است که ترجمه آن به لطف الاهی انجام گرفت.
3. «معرفت قرآنی»؛ پس از ارتحال استاد با توجه به مدیریت وقت گروه قرآن پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و همکاری و حمایت مستمر استاد معرفت از گروه، پیشنهاد برگزاری همایش بزرگداشت ایشان را مطرح ساختم که مورد استقبال پژوهشگاه قرار گرفت و مقرر شد آثار علمی در سه حوزه معرفی شخصیت علمی و معنوی استاد، مقالات و گفتار های منتشر نشدۀ ایشان و مقالاتی در باره آثار و اندیشه های وی فراهم گردد.
خوشبختانه با لطف و عنایت الاهی و همراهی و همدلی قرآن پژوهان کشور در کمتر از یک سال مجموعه پنج جلدی «معرفت قرآنی» با طراحی علمی و مدیریت این ناچیز فراهم آمد که از نظر ساختار و محتوا جزو بهترین آثار در معرفی یک شخصیت علمی است که در فاصله کوتاهی پس از ارتحال وی در کشور فراهم آمده است.
4. مقاله «استاد معرفت و  اخلاق پژوهش»؛ در سال 1383 به همت انجمن قرآن پژوهان حوزه علمیه قم و همکاری مراکز و سازمان های مختلف، نکوداشت استاد معرفت در دانشکده علوم قرآنی قم برگزار شد و این ناچیز این مقاله را برای عرضه در این همایش فراهم ساختم. گفتنی است که بخاطر حساسیت مقاله، پیش از عرضه سراسر آن را برای استاد خواندم و ایشان با ابتهاج آن را تایید کردند.
5. مقاله «استاد معرفت و دفاع از حریم ولایت»؛ با توجه به برخی از کم لطفی هایی که نسبت به آثار مرحوم استاد مشاهده شد و برخی به اشتباه تصور کردند که آن چنان که باید و شاید در آثار ایشان از حریم ولایت دفاع نشده است، این مقاله بدین منظور فراهم آمد تا نشان دهد که چنین تلقی ای از عدم امعان نظر به آثار استاد تداعی شده و به حقیقت مرحوم استاد معرفت را آن چنان که ما دیده و شناخته ایم، باید جزو عاشقان به ولایت محسوب کرد.
6. مقاله «نقد و بررسی کتاب صیانة القرآن من التحریف»؛ این مقاله نیز به مناسبت برگزاری نکوداشت استاد فراهم شد و نخست در شماره 44 فصلنامه بینات انتشار یافت و پس از ارتحال استاد به مناسبت برگزاری همایش تجلیل از استاد با افزودن بخش نقدها و کاستی های کتاب صیانة القرآن من التحریف، در جلد دوم «معرفت قرآنی» انتشار یافت.
شاید تذکار این نکته خالی از لطف نباشد که دو مقاله پیشگفته را در زمانی کوتاه تا برگزاری نکوداشت استاد، در شرایط مسافرت و در حالی فراهم آوردم که در پی بارش برف بسیار سنگین در شمال و فرو ریختن منزل والدِ مرحوم، با امکانات محدود و خاموشی روبرو بودم، با این حال با لطف الاهی مقالات به فرجام رسید و خلاصه مقاله نخست در روز برگزاری نکوداشت ارایه شد.
7. مقاله «نقد و بررسی کتاب «التمهید فی علوم القرآن»؛ این مقاله به مناسبت برگزاری همایش تجلیل از استاد معرفت و پس از ارتحال ایشان تدوین یافت و در جلد دوم «معرفت قرآنی» انتشار یافت.
آن چه گفته آمد اگر حکایت از چیزی داشته باشد، حکایت از ارادت و مودت قلبی این ناچیز به استاد گرامی و تقدیر از خلوص و خدمات بی شائبه ایشان است.
 آن چه اینک در قالب کتاب حاضر انعکاس یافته، چهار مقاله اخیر است که با باز نگری و اعمال پاره ای از تغییرات و اصلاحات در قالب چهار فصل در اختیار علاقه مندان قرار می گیرد.
در پایان از خداوند منّان و مهر گستر بخاطر توفیق به فرجام رسیدن این اثر سپاسگزارم و امیدوارم دعای مرحوم استاد در حق این ناچیر مستجاب شود.
 علی نصیری
موسسه معارف وحی و خرد
20 /4 /1390