نخست باید دانست که شرور طبیعی به سه دسته تقسیم می شوند :
1. شرور طبیعی ناشی از کوتاهی های انسان
نظیر تابش اشعه های زیان آور خورشید در اثر نازک شدن لایه اوزون . و نازک شدن لایه اوزون در پی انتشار گازهای گل خانه ای و احیاناً زباله های هسته ای حاصل می شود . یا برخی از سیل ها که در پی قطع درختان جنگل پدید می آید . چنان که در باره سیل چند سال قبل نکا چنین تحلیلی ارایه شد .
2. شرور طبیعی قابل مهار توسط انسان
یعنی شروری که انسان در مهار و کنترل آن می تواند دخالت کند . نظیر ساخت و سازهای محکم و بر اساس نظام مهندسی که در برابر شدت امواج زلزله مقاومت پدید می آورد .
بر همین اساس در زلزله بم با کمتر از 7 ریشتر سی هزار نفر کشته می شوند ، اما در زلزله کالیفرنیا یا زلزله ژاپن با هشت درجه در مقیاس ریشتر کمتر از ده نفر می میرند .
در خوزستان با ساختن سد کرخه از سیل هر ساله در دهها شهر جلوگیری می شود ، اما در پاکستان چنین سیلی بیست میلیون نفر را آواره می سازد .
3. شرور طبیعی محض
یعنی شروری که که انسان در آنها هیچ دخالتی ندارد . نظیر سونامی اندونزی که بیش از دویست هزار کشته برجای گذاشت . یا زلزله های بس شدید که برغم استحکام بناها کشته های زیادی می گیرد .
رابطه شرور طبیعی با عدل الاهی
در باره شرور طبیعی و چگونگی رابطه آنها با عدل الاهی ، باید توجه داشت که در شرور از دو نوع اول ، یعنی شروری طبیعی که انسان در پدید آمدن آنها دخالت دارد ، یا در پی کوتاهی او در درست زیستن پدید می آید ، خداوند هیچ دخالتی ندارد تا پاسخگو باشد .
باری ، اگر ما با دست خود گازهای محافظ اشعه های زیان آور خورشید را از بین ببریم یا ساختمان های خود را سست بسازیم و زیان ببینیم تقصیر متوجه ما است نه خداوند . و در واقع این نوع باز شرور طبیعی به شر انسانی باز می گردد نه شر تکوینی .
البته ممکن است کسی بپرسد که چرا خداوند مانع تعدی انسان به طبیعت نمی شود ؟ پاسخ آن نظیر پاسخ به شرور انسانی است که می گوییم خداوند بنا ندارد در حوزه کارهای انسانی دخالت کند .
بنابر این ، تنها در شرور طبیعی از نوع سوم که انسان در پدید آمدن یا توسعه آن هیچ دخالتی ندارد ، بحث از رابطه این شرور با عدالت الاهی معنا داردو باید به آن پاسخ داده شود .
علل وجود شرور طبیعی
به هر روی ، اگر اشکال شود که چرا این دست از شرور وجود دارد ، چند پاسخ وجود دارد :
1. شرور طبیعی ناشی از کیفر الاهی
برخی از این شرور با اراده و خواست الاهی در جهت کیفر مردم انجام می گیرد به این معنا که گاه شرور طبیعی نتیجه کیفر الاهی نسبت به گناهان انسان ها است . چنان که خداوند می فرماید : «وَتِلْک الْقُرَی أَهْلَکنَاهُمْ لَمَّا ظَلَمُوا» (کهف /59)
بر اساس برخی از روایات ، گاه در پی بی اعتنایی مردم نسبت به مستمندان و نپرداختن زکات خداوند باران را از آنان حبس می کند و در پی شیوع زنا و فحشاء زلزله را پدید می آورد .
2. شرور طبیعی ناشی از امتحان الاهی
برخی از شرور طبیی با اراده الاهی مبنی بر ضرورت امحان از آدمیان پدید می آید . چنان که قرآن تصریح می کند که خداوند مردم را با گرسنگی ، نقص در جان و مال می آزماید . « وَلَنَبْلُوَنَّکمْ بِشَی مِنْ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنْ الْأَمْوَالِ وَالْأَنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرْ الصَّابِرِینَ» (بقره ، 155)
3. شرور طبیعی برخاسته از نظام احسن
بخشی از شرور طبیعی لازمه طبیعی نظام احسن است . به این معنا که اگر قرار بود خداوند جهان مادی را به بهترین وجه می آفرید ، جهانی بهتر از آن چه اینک در اختیار انسان ها قرار دارد ، تولید نمی شد .
در چنین جهانی باید ستارگان و سیارات و منظومه شمسی پیش بینی شود و یک سیاره با نام زمین با همه امکانات لازم برای زیستن در نظر گرفته شود .
اگر قرار بر این است که زمین سیاره باشد نه ستاره و در گردش باشد ونه ثابت و شکل کروی داشته باشد و نه سایر اشکال هندسی ، مواد آن از عناصر کانی باشد و برای آن سه لایه در نظر گرفته شود و در درون هسته اصلی مواد مذاب با بالاترین حد درجه حرارت وجود داشته باشد ، و لایه بیرونی زمین به طول حدود 6 کیلومتر بر روی هم قرار بگیرند ، تمام اینها برای این کره لوازم و اقتضائاتی را پدید می آورد که وجود آتشفشان در اثر خروج مواد مذاب از دل زمین و زلزله در اثر رانش لایه های پوسته بیرونی زمین ، از نمونه های آن است .
در چنین مواردی اقتضای نظام احسن وجود این دست از حوادث است که اگر همین میزان اندک از حوادث طبیعی پدید نیاید ، بشر باید هماه انتظار حوادث بس بزرگتر و هولناک تر را داشته باشد .
آن چه در این بین اهمیت دارد محدود بودن این دست از شرور طبیعی است . یعنی هماره زلزله ها ، توفان ها ، آتشفشان های مخرب و دهها پدیده دیگر در برابر طول زمانی که انسان ها با آرامش در زمین زندگی می کنند ، بسیار اندک و ناچیز است . این نکته ای است که امام صادق (ع) خطاب به مفضل بر آن تاکید فرمود .
تامین خسارات شرور طبیعی توسط خداوند
از سویی دیگر ، باید دانست که در تمام شروری که در متن طبعیت اتفاق می افتد ، هماره خداوند خسارت های وارد شده به انسان ها را خود برعهده می گیرد . و این از لطف و مهر الاهی است .
به عبارت روشن تر اگر جمعی در اثر نازک شدن لایه اوزون و تابش اشعه های زیان آور خورشید جان دهند یا در اثر قطع درختان جنگل و آمدن سیل بی خانمان شده یا بمیرند ، یا در پی زلزله های شدید ، آتشفشان ، صاعقه و امثال آن جان دهند ، زخمی شوند یا هر نوع زیان جسمی ، مادی و معنوی ببینند ، خداوند تدارک و جبران آن را دنیا و آخرت بر عهده می گیرد .
بر همین اساس است که در روایات آمده کسانی که در اثر شیوع بیماری های فراگیر نظیر طاعون بمیرند ، یا در پی فرو ریختن خانه و دیوار جان دهند ، پاداش شهید دارند . و در چنین مواردی است که در برخی از روایات آمده که اگر انسان ها می دانستند که خداوند در پی حوادث تلخ چه پاداشی برای آنان در نظر گرفته است ، آرزو می کردند که بدن آنان را با قیچی بارها ببرند . البته چنین پاداشی مشروط به ایمان است .
بنا بر این ، در تمام موارد شرور طبیعی چه در آن جا که انسان آن را پدید آورده و چه آن جا که از روی امتحان آدمیان این بلاهای طبیعی رخ می دهد ، یا اراده الاهی مبتنی بر نظام احسن آن را ضروری ساخته ، تدارک خسارت ها از سوی خداوند تضمین شده است .
در این بین تنها یک مورد استثنا می شود و آن ، آن دسته از شرور و بلاهای طبیعی است که خداوند در پی گناهان آدمیان پیش بینی کرده است که در چنین مواردی تضمین خسارات و پاداش معنا نخواهد داشت .