تفسیر جامع قرآن از برنامه های جاری موسسه

انگیزه اصلی دنبال کردن این طرح در موسسه ، ضرورت تدوین تفسیر جامع قرآن است . زیرا برغم آن که از آغاز دوره تدوین تفسیر قرآن تا کنون تفاسیر متعددی با روش ها و گرایش های مختلف از سوی فریقین فراهم آمده و اسرار زیادی از این کتاب آسمانی بازگشایی شده است ، با این حال تدوین تفسیری جامع به دلایل ذیل ضرورت دارد :

1. پایان ناپذیری آموزه های قرآن ؛
با استناد آیات و روایات آموزه ها و معارف قرآن بی پایان و کرانه های دانش آن دست نایافتنی است . حضرت امیر (ع) از این ویژگی قرآن با بیانی نغز چنین یاد کرده است :   «بحر لا ينزفه المستنزفون و عيون لا ينضبها الماتحون»   امام در جایی دیگر اعلام داشته که شگفتى ها و شگفت آفرينى هاى قرآن هرگز پايان نمى پذيرد : « لا تفنى عجائبه و لا تنقضى غرائبه»  . با توجه به چنین ویژگی قرآن ، برای دستیابی به افق های ناگشوده این کتاب ، تدبر و ژرف اندیشی در آن هر زمان لازم است . چنان که تجربه نشان داده در هر مرحله مراجعه به این کتاب و تدبر در آیات آن آموزه های در اختیار انسان قرار می گیرد . بنا به نقل از علامه طباطبایی برای هر دو سال ارایه تفسیری نو از قرآن لازم است .
2. راهیافت کاستی های مختلف در تفاسیر موجود ؛
برغم کثرت تفاسیر موجود و برخورداری بسیاری از آنها از ویژگی های مثبت ، این تفاسیر با کاستی های جدّی روبرو هستند برخی از این کاستی ها عبارتند از :
1-2 . اکثریت قریب به اتفاق مفسران در ارایه آراء و مباحث تفسیری از الگوی روشنی پیروی نمی کنند و آموزه های تفسیری به درآمیخته و مشوش در تفاسیر آنها منعکس شده است . این امر با بررسی میدانی عموم تفاسیر فریقین به اثبات رسیده که نتایج آن در کتاب منعکس شده است .
در این بین تفسیر مجمع البیان را می توان استثنا کرد که تا حدود زیاد مباحث تفسیری در قالب و الگویی خاص در آن انعکاس یافته است . 
2-2 . چنان که در بررسی مراحل تفسیر سور و آیات در کتاب «روش شناسی تفسیر» آورده ام ،  شماری از مراحل تفسیر که اهتمام به آنها تاثیر فراوانی در فرآیند فهم و تفسیر آیات می گذارد ، مورد توجه عموم مفسران قرار نگرفته است . از نمونه های روشن مدعا دو مرحله «ساختار درونی و ساختار بیرونی آیات» است . البته فقدان الگویی مشخص در تفسیر از عوامل اصلی راهیافت این کاستی در تفاسیر بوده است . در طرح جامع تفسیری مورد نظر قرار بر این است تا این نوع از کاستی ها رفع گردد . 
3-2 . مراجعه به آراء تفسیری به صورت ناقص در این تفاسیر دنبال شده است . به عبارت روشن تر انتظار آن بوده که با فراهم آمدن هر تفسیر در سده های مختلف ، آرای مفسران گذشته به صورت دقیق و جامع مورد بازخوانی و بررسی قرار می گرفت و با بهره جستن از دستاوردهای پیشینیان افق های جدیدی در حوزه تفسیر آیات بازگشایی می شد چنان که امروزه در تحقیقات مراکز علمی و پژوهشی در سطح جهان این امر مورد توجه جدی قرار گرفته است .  متاسفانه این امر به صورت بس ناقص در تفاسیر دنبال شده است . از این رو تدوین تفسیری که در آن همه آراء پیشینیان مورد بررسی و بازکاوی قرار گرفته و آن آراء به صورت روشمند مورد نقد و بررسی قرار گیرند کاری بس ضروری و اجتناب ناپذیر است .
مراحل اجرایی طرح تفسیر جامع
برای تدوین تفسیر جامع قرآن تا کنون اقدامات ذیل انجام گرفته است : 
1.  تدوین نظری چارچوب های طرح ؛
این کار در کتابی با عنوان «روش شناسی تفسیر ترتیبی» انجام گرفته است . تدوین این کتاب بخاطر حساسیت طرح و لزوم انجام آزمایشی آن در کارگاه های مختلف ، از سال 1384 تا کنون به طول انجامیده است و امید است بزودی انتشار یابد . در این کتاب که در چهار فصل تنظیم یافته ، افزون بر مباحث نظری ، مراحل تفسیر با ارایه الگویی از تفسیر برخی از سور قرآن به صورت عملی تبیین شده است . در این اثر الگویی جامع برای تفسیر ارایه شده است . بر اساس این الگو تفسیر سور قرآن در ده مرحله با عنوان «شناسنامه سوره» دنبال می گردد . این مراحل عبارتند از : 1. نام سوره ؛ 2. شمار آیات ؛ 3. ترتیب سوره در مصحف و نزول ؛ 4 . فضایل و خواص سوره ؛ 5. زمان و مکان نزول ؛ 6. سبب و شأن نزول ؛ 7. اهداف سوره ؛ 8. محتوای سوره ؛ 9. ساختار درونی سوره ؛ 10 . ساختار بیرونی سوره . پس از تبیین شناسنامه سوره نوبت به تفسیر یکان یکان آیات می‌رسد که در هشت مرحله انجام می گیرد . این مراحل عبارتند از : 1.مفاهیم واژه‌ها ؛ 2. نکات ادبی ؛ 3. نکات بلاغی ؛  4. ساختار درونی آیه ؛ 5. ساختار بیرونی آیه ؛ 6. تفسیر؛ 7. بررسی روایات ؛ 8. نکات و پیام ها . چنان‌که پیداست با احتساب شناسنامه سوره مراحل تفسیر هشت مرحله خواهد شد .
2. برگزاری کارگاه های مختلف ؛
از آن جا که طرح تفسیر جامع الگویی کامل از تفسیر ترتیبی قرآن ارایه داده ، برای بازشناخت ضعف ها و کاستی های آن لازم بود محتوای این طرح در کارگاه های مختلف مورد بررسی قرار گیرد . برای دستیابی به این هدف گزیده متن کتاب و طرح تفسیر در کارگاه ها و مراکز تخصصی مختلف در حوزه علمیه تدریس شده و تلاش شده تا با امعان نظر به رهنمود فاضلان حوزه و دانشگاه ، طرح به جامعیت لازم نزدیک شود . این کار از سال  1384 تا کنون دنبال شده و طرح تفسیر در بیش از بیست کارگاه و دروس تخصصی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است . گزارش این کارگاه ها در سایت موسسه معارف وحی وخرد به آدرس : www. Maref.ir  آمده است .
3.  تشکیل موسسه برای حمایت معنوی از طرح ؛
با توجه به این که بنای این ناچیز آن است که بر اساس طرح پیشنهادی ، تفسیری جامع با عطف توجه از تفاسیر موجود فریقین تدوین یابد و با عنایت به زمان طولانی اجرایی شدن طرح و لزوم وجود حمایت های معنوی ، تلاش مضاعفی را برای تاسیس موسسه دنبال نمودم و به لطف الاهی این موسسه با نام «موسسه معارف وحی و خرد» در سال 1388 مجوز رسمی خود را از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دریافت داشت . در حال حاظر جلسات تفسیر و پشتوانه های علمی آن در این موسسه انجام می گیرد .
4. تشکیل گروه تفسیر قرآن ؛
1.  با توجه به آن که مراجعه به تفاسیر فریقین و بازخوانی آراء تفسیری و بهره جستن از آنها در هر یک از مراحل پیشگفته تفسیر برای تدوین تفسیری جامع ، کاری بس گسترده و زمان بر خواهد بود ، با دعوت از شاگردان فاضل که همه آنان دارای سوابق قابل تحسین در زمینه مطالعات قرآنی و تفسیر هستند ، گروه تفسیر تشکیل شده است . بر اساس طرح تفسیر مسئولیت علمی مراحل مختلف میان اعضاء توزیع شده است . جلسات تفسیر هر هفته روزهای سه شنبه در محل موسسه برگزار می گردد . 
5. استخراج آراء تفسیری ؛
با توجه به گستردگی منابع تفسیری فریقین و دشواری بازکاوی آراء مفسران بر اساس روش متداول مراجعه مستقیم به کتب ، با کمک نرم افزارهای موجود نظیر مکتبه اهل البیت (ع) ، جامع تفاسیر و المکتبة الشامله متون تفسیری سوره های مورد نظر بر اساس سیر تاریخی گردآوری شده و به صورت فایل و متن در اختیار گروه تفسیر قرار می گیرد و با تکثیر جزوات تفسیری عملاً کار بازکاوی آراء و انعکاس هر بخش از آنها در قالب مراحل تفسیری مورد نظر کاملاً تسهیل شده است . بر اساس این شیوه 100 تفسیر از تفاسیر کهن و جدید فریقین برای بررسی در اختیار گروه تفسیر قرار گرفته است.
6. برگزاری جلسات توجیهی ؛   
نظر به گستردگی کار تدوین تفسیر جامع و لزوم آشنایی دقیق با شیوه اصطیاد آراء تفسیری و چگونگی چینش آراء در قالب طرح مورد نظر تفسیر و چگونگی نقد و بررسی آراء و نتیجه گیری از آنها ، برگزاری جلسات توجیهی برای گروه تفسیر ضروری به نظر رسید . بدین منظور با استخراج آیات آغازین سوره مبارکه نبأ تاکنون 50 جلسه توجیهی در محل موسسه تشکیل یافته و تفاسیر فریقین بر اساس الگوی مورد نظر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است .